Chuyên gia khuyến nghị: Hãy coi AI là 'đối tác tư duy'

8 giờ trướcBài gốc

Trong vài năm qua, ChatGPT và những công cụ trí tuệ nhân tạo (AI) tạo sinh đã trở thành một phần quen thuộc của đời sống công việc và học tập, giúp con người tiết kiệm thời gian, tăng hiệu suất.

Chúng viết hộ email, tóm tắt tài liệu, thậm chí đưa ra ý tưởng sáng tạo chỉ trong vài giây. Nhưng cùng với sự tiện lợi ấy, các nhà khoa học cảnh báo một mặt trái ít được chú ý: Con người có thể dần đánh mất khả năng tư duy phản biện và sáng tạo nếu quá phụ thuộc AI.

Khi AI làm nhanh, nhưng não bộ chậm lại

Một nghiên cứu gần đây từ Đại học Carnegie Mellon phối hợp cùng Microsoft khảo sát 319 nhân sự tri thức (từ lập trình viên đến nhân viên xã hội), qua hơn 900 tình huống sử dụng AI trong công việc thực tế.

Kết quả cho thấy: Những người quá tin tưởng vào AI có xu hướng suy nghĩ ít hơn, ít kiểm chứng thông tin và dễ chấp nhận câu trả lời mà máy đưa ra. Ngược lại, nhóm giữ thái độ hoài nghi và dùng AI một cách có chọn lọc lại thể hiện sự phân tích, đánh giá độc lập tốt hơn.

Các chuyên gia gọi đây là hiện tượng “cognitive offloading” - phân tải nhận thức. Giống như cơ bắp teo dần nếu ta không luyện tập, não bộ cũng yếu đi nếu ít vận động tư duy.

Một nghiên cứu khác ở Thụy Sĩ với trên 666 người lao động tại Anh cho kết quả tương tự: Nhóm thường xuyên dựa vào AI có điểm số thấp hơn hẳn trong các bài kiểm tra tư duy phản biện.

Con người có thể dần đánh mất khả năng tư duy phản biện và sáng tạo nếu quá phụ thuộc vào AI - Ảnh: Joel Saget/AFP/Getty Images

Lợi ích không thể phủ nhận

Điều này không có nghĩa AI là “xấu”. Ngược lại, chính nhờ AI mà năng suất công việc tăng mạnh. Goldman Sachs ước tính AI có thể góp thêm 7% GDP toàn cầu trong 10 năm tới, tương đương gần 7.000 tỉ USD. Các doanh nghiệp tiết kiệm chi phí, nhân viên giảm tải những nhiệm vụ lặp lại để tập trung vào việc đòi hỏi sáng tạo hơn.

Trong y tế, AI hỗ trợ chẩn đoán nhanh hơn; trong giáo dục, nó giúp cá nhân hóa bài giảng; trong sáng tạo, nó mở ra những công cụ mới từ viết lách, thiết kế đến âm nhạc. Vấn đề chỉ nằm ở cách ta sử dụng.

Khi học sinh cũng “nhờ AI làm hộ”

Không chỉ giới văn phòng, trường học cũng chứng kiến sự thay đổi. 92% sinh viên tại Anh cho biết từng dùng AI trong học tập, theo Financial Times.

Một giáo viên dạy trung học ở Atlanta (Mỹ) thẳng thắn: “Nhiều em dùng AI không phải để học nhanh hơn, mà để… né tư duy". Điều này đặt ra thách thức lớn: Làm sao để AI là công cụ hỗ trợ chứ không biến học sinh thành người “thuê” trí tuệ nhân tạo.

Làm sao để dùng ChatGPT thông minh?

Các chuyên gia gợi ý: Hãy coi AI là “đối tác tư duy”, chứ không phải “người làm hộ”. Để làm được điều đó, cần một vài chiến lược:

Đặt câu hỏi mở, không chỉ lấy câu trả lời

Đừng hỏi ChatGPT kiểu: “Viết cho tôi báo cáo này.” Hãy thử: “Đưa cho tôi ba hướng tiếp cận khác nhau cho báo cáo, kèm ưu và nhược điểm.” Bằng cách này, AI không chỉ cung cấp đáp án, mà còn kích hoạt não bạn so sánh và chọn lựa.

Dùng AI để khởi động sáng tạo, không phải kết thúc

Khi bí ý tưởng, ChatGPT có thể là nơi “gợi mở”. Nhưng sau đó, bạn nên chỉnh sửa, bổ sung phong cách cá nhân, thay vì bê nguyên xi. Đây cũng là cách các nhà báo quốc tế đang làm: dùng AI để phác thảo, nhưng nội dung cuối cùng vẫn do con người hoàn thiện.

Luôn kiểm chứng

AI có thể “bịa” chuyện (hallucination). Vì vậy, hãy xác minh thông tin qua nguồn chính thống. Một mẹo đơn giản: yêu cầu ChatGPT cung cấp nguồn tham khảo, sau đó tự kiểm tra lại.

Giới hạn thời gian sử dụng

Để tránh lệ thuộc, hãy đặt khung giờ cố định cho việc dùng AI, thay vì mở suốt ngày. Cách này giống như quản lý thời gian mạng xã hội, giúp bạn duy trì sự tỉnh táo.

Tận dụng AI cho công việc hành chính, để dành năng lượng tư duy cho phần sáng tạo

Ví dụ: dùng AI để lên lịch, lọc dữ liệu, hay viết nháp email. Nhưng khi cần phân tích chiến lược hay đưa ra quyết định quan trọng, hãy để não bộ lên tiếng.

AI không thay thế được cảm xúc và trải nghiệm

Một giáo sư tâm lý học từ Đại học Yale từng nhận định: “AI giỏi mô phỏng dữ liệu, nhưng không thể thay thế cảm xúc, trực giác và trải nghiệm cá nhân của con người”. Chính những yếu tố đó mới làm nên sự khác biệt trong nghệ thuật, lãnh đạo hay những phát minh thay đổi thế giới.

ChatGPT và các công cụ AI tạo sinh rõ ràng là bước tiến công nghệ đáng kinh ngạc của con người. Chúng giúp tiết kiệm thời gian, mở rộng kiến thức và thúc đẩy hiệu suất. Nhưng nếu chúng ta để máy móc làm hết phần suy nghĩ, thì rủi ro là chính bản sắc con người - tư duy phản biện, sáng tạo, trí nhớ - sẽ dần mai một.

Vì thế, hãy để ChatGPT hay những công cụ AI là công cụ hỗ trợ trong công việc và tinh thần.

Công nghệ chỉ thực sự hữu ích khi AI phục vụ hiệu quả cho cuộc sống con người và làm cho con người mạnh mẽ hơn.

Phong Anh

Nguồn Một Thế Giới : https://1thegioi.vn/chuyen-gia-khuyen-nghi-hay-coi-ai-la-doi-tac-tu-duy-236339.html