Điều Việt Nam cần làm ngay trước những vụ kiện AI đình đám trên thế giới

2 giờ trướcBài gốc

Khi "ông lớn" Hollywood nổi giận

Tháng 6.2025 sẽ được ghi nhớ như một cột mốc lịch sử khi lần đầu tiên các gã khổng lồ giải trí Hollywood quyết định đương đầu trực tiếp với công nghệ AI. Disney và Universal - hai tên tuổi có ảnh hưởng nhất ngành điện ảnh thế giới - đã chính thức khởi kiện Midjourney với những cáo buộc nặng nề.

Theo đơn kiện, Midjourney bị cáo buộc đã tạo ra những bản sao trái phép các nhân vật biểu tượng như Darth Vader từ Star Wars, nữ hoàng băng giá Elsa của Frozen, hay những chú Minions đáng yêu mà không hề xin phép chủ sở hữu bản quyền. Đặc biệt nghiêm trọng, Disney và Universal mô tả Midjourney như một "hố đạo nhái không đáy", hoạt động không khác gì một "máy bán hàng tự động" chuyên cung cấp nội dung vi phạm bản quyền.

Cáo buộc trở nên gay gắt hơn khi các hãng phim chỉ ra rằng Midjourney đã sử dụng dữ liệu có bản quyền được thu thập tràn lan trên mạng để huấn luyện mô hình AI của mình, sau đó bán các sản phẩm được tạo ra từ dữ liệu này cho người dùng.

Đối mặt với làn sóng chỉ trích dữ dội, Midjourney không hề lùi bước. Công ty này đã công khai bảo vệ hoạt động của mình dựa trên nguyên tắc "sử dụng hợp lý" (fair use) - một khái niệm pháp lý quan trọng trong luật bản quyền Mỹ. Họ lập luận rằng việc hạn chế quá mức quyền truy cập dữ liệu huấn luyện sẽ kìm hãm sự đổi mới sáng tạo của toàn ngành công nghệ.

Tuy nhiên, cuối tháng 6, Midjourney lại vô tình "đổ thêm dầu vào lửa" khi tung ra tính năng tạo video mới. Điều đáng lo ngại là người dùng nhanh chóng chứng minh rằng công cụ này vẫn có thể tạo ra các đoạn hoạt cảnh cho những nhân vật nổi tiếng, bất chấp hệ thống chặn từ khóa mà công ty đã cài đặt sẵn.

Sự việc này đã khiến các hiệp hội ngành như Hiệp hội công nghiệp ghi âm Mỹ (RIAA) lên tiếng ủng hộ Disney và Universal. Họ coi vụ kiện này là phản ứng cần thiết và chính đáng trước tình trạng mà họ gọi là "khai thác trái phép sản phẩm sáng tạo" của các công ty AI.

Cuộc chiến lan rộng khắp thế giới

Vụ kiện Disney - Midjourney chỉ là đỉnh núi băng của một cuộc tranh chấp đang diễn ra trên phạm vi toàn cầu. Tại Vương quốc Anh, Getty Images - một trong những kho ảnh lớn nhất thế giới - đã khởi kiện Stability AI với cáo buộc tương tự về việc sử dụng trái phép kho ảnh khổng lồ của họ.

Còn tại Nhật Bản, quốc gia được mệnh danh là "cường quốc anime", các nhà hoạch định chính sách đang tranh luận sôi nổi về cách thức bảo vệ phong cách thị giác đặc trưng của ngành hoạt hình khỏi bị AI sao chép. Cuộc tranh luận này càng trở nên nóng bỏng sau làn sóng phản đối mạnh mẽ đối với các tác phẩm do AI tạo ra mô phỏng nét vẽ tay đặc trưng của Studio Ghibli - xưởng phim hoạt hình huyền thoại của đạo diễn Miyazaki Hayao.

Sự phản đối này không chỉ xuất phát từ lo ngại về bản quyền mà còn từ nỗi lo sâu xa hơn về việc bảo tồn văn hóa và giá trị nguyên bản của nghệ thuật trong kỷ nguyên số. Những diễn biến này cho thấy vụ kiện Midjourney không phải là một sự kiện cô lập mà là một phần của quá trình định hình lại trật tự bản quyền toàn cầu.

Góc nhìn từ các chuyên gia

Để hiểu sâu hơn về tác động của vụ kiện này, chúng ta cần lắng nghe ý kiến từ những chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực. Ông Ricardo Arce, Chủ nhiệm bộ môn Truyền thông số trường RMIT và là chuyên gia quốc tế trong lĩnh vực hoạt hình với hơn 30 năm kinh nghiệm, cùng ông Christian Berg, Phó chủ nhiệm bộ môn và nghiên cứu sinh tiến sĩ về AI và nhiếp ảnh (RMIT), đều đánh giá đây là bước ngoặt quan trọng buộc ngành sáng tạo phải nhìn lại cách định nghĩa quyền tác giả.

Ông Ricardo Arce và ông Christian Berg là 2 chuyên gia hàng đầu về truyền thông số

Ông Arce giải thích một cách sinh động: "Trong hoạt hình và trò chơi điện tử, nhân vật không đơn thuần là tài sản hình ảnh, mà còn là bản sắc thương hiệu và một phần của cả vũ trụ sáng tạo". Ông lấy ví dụ cụ thể: Midjourney có thể tái tạo gần như hoàn hảo hình ảnh Darth Vader, nhưng lại cho nhân vật này lái mô-tô trên đường phố Việt Nam hiện đại. Theo ông Arce, đó không còn là biểu đạt sáng tạo nữa, mà là sự chắp vá rời rạc, làm mất đi không chỉ tài sản trí tuệ hiện có, mà cả ý nghĩa và giá trị văn hóa.

Ông Arce tin rằng AI tạo sinh đang buộc ngành sáng tạo phải nhìn nhận lại toàn bộ hệ sinh thái sở hữu trí tuệ. Chuyên gia này phân tích: "Vấn đề không chỉ nằm ở chuyện đạo nhái mà thiếu vắng các công cụ và chính sách quản lý. Đặc biệt tại những quốc gia như Việt Nam, nơi phần lớn các studio ở quy mô nhỏ với nguồn lực hạn chế và người làm công tác sáng tạo thường không được pháp luật bảo hộ khi tác phẩm hay phong cách của mình bị AI sao chép".

Vùng xám của công nghệ và pháp luật

Từ góc độ kỹ thuật, ông Christian Berg chỉ ra một thực tế đáng lo ngại: hầu hết các mô hình AI lớn hiện nay, từ Midjourney đến DALL•E của OpenAI, đều được huấn luyện trên những tập dữ liệu khổng lồ thu thập tràn lan từ internet mà thường không có sự đồng ý của tác giả gốc.

Ông Berg nhận định một cách thẳng thắn: "Đây chính là vùng xám mà luật bản quyền hiện hành vẫn chưa theo kịp. Những đạo luật này vốn không được thiết kế để xử lý việc học máy được huấn luyện trên hàng tỉ tác phẩm có bản quyền".

Điều đáng lo ngại hơn nữa, theo ông Berg, là rủi ro pháp lý tiềm ẩn đối với người sử dụng AI: "Chúng ta chưa biết kết quả vụ kiện sẽ ra sao, nhưng đến khi có khung pháp lý rõ ràng, việc dùng các công cụ như Midjourney cho mục đích thương mại là cực kỳ rủi ro".

Các nhà phân tích cảnh báo rằng phán quyết cuối cùng của vụ kiện này có thể định hình lại chuẩn mực bản quyền AI trên phạm vi toàn cầu. Nếu Disney và Universal thắng kiện, các nhà phát triển AI có thể buộc phải xin cấp phép sử dụng đối với mọi dữ liệu huấn luyện và có khả năng phải xây dựng lại mô hình từ đầu. Ngược lại, nếu thua kiện, việc thực thi bản quyền có thể trở nên lỏng lẻo hơn, tạo tiền lệ cho các vi phạm tương lai.

Việt Nam trước thách thức mới

Trong bối cảnh toàn cầu đang bước vào cuộc cách mạng AI, Việt Nam - với ngành công nghiệp sáng tạo đang phát triển mạnh mẽ - đứng trước những thách thức không nhỏ. Cả hai chuyên gia đều cho rằng Việt Nam hiện vẫn thiếu nền tảng pháp lý cụ thể để xử lý mối quan hệ phức tạp giữa AI và quyền sở hữu trí tuệ.

Theo hai chuyên gia, luật Sở hữu trí tuệ được sửa đổi năm 2022 - văn bản pháp lý quan trọng nhất trong lĩnh vực này - không đưa ra bất kỳ hướng dẫn nào liên quan đến nội dung do AI tạo ra hay quyền đối với dữ liệu huấn luyện. Mặc dù Quốc hội vừa thông qua Luật Công nghiệp Công nghệ số 2025 - văn bản pháp lý đầu tiên đặt ra khung quản lý cho trí tuệ nhân tạo - nhưng luật này chủ yếu tập trung vào định hướng phát triển, thử nghiệm và quản trị công nghệ, chứ chưa điều chỉnh trực tiếp các vấn đề về quyền tác giả.

Trong khi đó, các chiến lược quốc gia về AI và chuyển đổi số tuy có nhắc đến những khái niệm như "đạo đức AI" hay "quản trị dữ liệu", nhưng mới chỉ dừng lại ở mức định hướng chính sách khái quát, chưa có hiệu lực pháp lý cụ thể.

Trước thực trạng này, các chuyên gia đã đề xuất những bước đi thực tiễn mà Việt Nam có thể thực hiện ngay:

Thứ nhất, ban hành hướng dẫn tạm thời về việc sử dụng AI trong các ngành công nghiệp sáng tạo, tạo khung pháp lý rõ ràng cho các doanh nghiệp và cá nhân hoạt động trong lĩnh vực này.

Thứ hai, xây dựng các bộ dữ liệu "an toàn với AI" được cấp phép công khai để phục vụ việc huấn luyện mô hình, giúp các nhà phát triển AI tránh được rủi ro pháp lý.

Thứ ba, thiết lập cơ chế cho phép tác giả từ chối cho phép sử dụng tác phẩm của mình làm dữ liệu huấn luyện, đảm bảo quyền tự quyết của người sáng tạo.

Thứ tư, đầu tư mạnh vào đào tạo pháp lý cho các chuyên gia sở hữu trí tuệ nhằm trang bị khả năng xử lý các tranh chấp liên quan đến AI - một lĩnh vực hoàn toàn mới và phức tạp.

Ông Arce nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng cầu nối giữa các bên: "Chúng ta cần những diễn đàn chính sách quy tụ cơ quan quản lý, các trường đại học và giới sáng tạo. Các hiệp hội nghề nghiệp và trường đại học có thể đóng vai trò then chốt như những cầu nối trung gian".

Trách nhiệm của người dùng

Không chỉ dừng lại ở việc hoàn thiện khung pháp lý, ông Berg còn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nâng cao nhận thức cho người sử dụng: "Người dùng cần hiểu rõ nội dung họ đang tương tác và nhận thức được rủi ro khi hợp tác với các công cụ AI. Ngay cả việc tiêu thụ nội dung do AI tạo ra cũng là một hành động mang lại hệ quả và đòi hỏi tỉnh táo về mặt đạo đức".

Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh Việt Nam, nơi nhận thức về bản quyền và sở hữu trí tuệ vẫn chưa thật sự phổ biến trong cộng đồng. Việc giáo dục người dùng về những rủi ro tiềm ẩn khi sử dụng các công cụ AI để tạo nội dung thương mại là một nhiệm vụ cấp thiết.

Cả hai chuyên gia đều có quan điểm rõ ràng: họ không xem AI là "kẻ thù" của sự sáng tạo mà coi "AI chỉ là một công cụ". Ông Arce kết luận một cách tích cực: "Vấn đề cốt lõi là chúng ta sử dụng công cụ này như thế nào, với mức độ hiểu biết ra sao và trong những khuôn khổ đạo đức và pháp lý nào".

Quan điểm này đặc biệt có ý nghĩa trong bối cảnh hiện tại, khi nhiều người có xu hướng demonize công nghệ AI thay vì tìm cách sử dụng nó một cách có trách nhiệm. Thực tế, AI có thể trở thành công cụ hỗ trợ đắc lực cho các nghệ sĩ và nhà sáng tạo, miễn là được sử dụng trong khuôn khổ pháp lý và đạo đức phù hợp.

Bùi Tú

Nguồn Một Thế Giới : https://1thegioi.vn/dieu-viet-nam-can-lam-ngay-truoc-nhung-vu-kien-ai-dinh-dam-tren-the-gioi-236545.html