Đồng hành cùng mẹ sau sinh: Ba việc gia đình nên làm để giúp người phụ nữ tránh rơi vào trầm cảm

5 giờ trướcBài gốc

Sau khi sinh con, người phụ nữ không chỉ trải qua những thay đổi lớn về thể chất mà còn đối diện với những biến động tâm lý sâu sắc. Trầm cảm sau sinh là một trong những rối loạn phổ biến nhưng vẫn bị xem nhẹ hoặc nhầm lẫn với sự mệt mỏi thông thường. Nhận diện sớm và can thiệp kịp thời chính là chìa khóa để bảo vệ sức khỏe tinh thần của mẹ, và trong hành trình đó, sự đồng hành của gia đình - đặc biệt là người chồng - đóng vai trò quyết định.

Một phân tích tổng hợp năm 2024 trên cơ sở 412 nghiên cứu từ 46 quốc gia cho thấy, tỷ lệ trầm cảm sau sinh (postpartum depression - PPD) trung bình toàn cầu là 19,18%, nghĩa là gần 1 trong 5 bà mẹ sau sinh có thể trải qua rối loạn tâm lý dạng này. Một phân tích khác với hơn 56 quốc gia cũng đưa ra con số tương đương là 17,7%.

Tuy nhiên, tỷ lệ này không đồng đều giữa các quốc gia. Ví dụ, Singapore chỉ ghi nhận khoảng 3% bà mẹ sau sinh bị trầm cảm, trong khi tại các nước thu nhập trung bình như Chile hay Nam Phi, tỷ lệ có thể lên tới 38–44%. Sự chênh lệch này được lý giải bởi nhiều yếu tố: bất bình đẳng thu nhập, hệ thống y tế tâm thần yếu kém, mức độ hỗ trợ xã hội thấp, cũng như các thói quen sinh hoạt và văn hóa – trong đó có việc thiếu công nhận vai trò của người mẹ sau sinh.

Tại Việt Nam, các nghiên cứu từ năm 2010 đến 2023 cho thấy tỷ lệ trầm cảm sau sinh dao động khá rộng, từ 8,2% đến 48,1%, phụ thuộc vào phương pháp đánh giá, khu vực khảo sát và thời điểm thực hiện sau sinh (từ 1 tháng đến 1 năm).

Tuy vậy, các đánh giá có độ tin cậy cao gần đây cho thấy tỷ lệ PPD phổ biến khoảng 13–20%. Ví dụ:

Tại Buôn Ma Thuột (2025): tỷ lệ trầm cảm sau sinh đo bằng thang điểm EPDS ≥13 là 12,7%. Những yếu tố nguy cơ bao gồm: sống một mình, thu nhập thấp, xung đột trong gia đình, thiếu hỗ trợ tinh thần và áp lực giới tính con cái.

Tại Hải Phòng (2023): nghiên cứu ghi nhận 20,4% bà mẹ sau sinh bị PPD khi đánh giá bằng thang EPDS ≥10.

Một tổng quan hệ thống đăng trên BMC Women's Health năm 2023 ghi nhận Việt Nam có tỷ lệ PPD trung bình là 20%, tương đương mức trung bình toàn cầu.

Điều đáng lưu ý là nhiều phụ nữ bị trầm cảm sau sinh tại Việt Nam không nhận thức được tình trạng của mình, hoặc e ngại chia sẻ vì lo sợ bị đánh giá là yếu đuối, làm mẹ không tốt. Điều này khiến việc phát hiện và điều trị trở nên khó khăn hơn rất nhiều.

Mẹ mệt mỏi, lo âu kéo dài sau sinh có thể là dấu hiệu sớm của trầm cảm – cần được thấu hiểu và hỗ trợ.

Theo ThS.BS Phan Thu Hằng - Khoa Phụ Ung thư, Bệnh viện Phụ sản Trung ương, Giảng viên bộ môn Phụ sản, Trường Đại học Y Hà Nội, để nhận diện sớm tình trạng trầm cảm sau sinh, không thể chỉ trông chờ vào bản thân người mẹ. Thực tế, khi người phụ nữ mới sinh con, họ thường trong trạng thái mệt mỏi, kiệt sức và dễ bị cảm xúc chi phối. Do vậy, sự quan tâm và quan sát từ người thân, đặc biệt là người chồng, ông bà nội ngoại hay những người sống chung trong gia đình là vô cùng cần thiết.

Trầm cảm sau sinh không xuất hiện đột ngột, mà thường bắt đầu từ những biểu hiện nhẹ như lo âu, mất ngủ, buồn bã không rõ lý do. Nếu không được phát hiện và hỗ trợ kịp thời, các triệu chứng có thể tiến triển nặng, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe tâm thần của mẹ và cả sự phát triển của em bé. Việc hỗ trợ càng sớm càng tốt - từ những ngày đầu mẹ còn nằm viện đến khi trở về nhà - chính là cách để phòng ngừa hiệu quả nhất.

Ba việc gia đình cần làm để giúp mẹ sau sinh không rơi vào trầm cảm

1. Lắng nghe, tôn trọng mong muốn của người mẹ, tránh áp đặt

Việc đầu tiên và quan trọng nhất mà gia đình cần làm là tạo ra một môi trường tâm lý thoải mái cho mẹ. Khi người phụ nữ mới sinh con, ai cũng muốn góp ý, chia sẻ kinh nghiệm. Tuy nhiên, mỗi người một ý khiến sản phụ dễ cảm thấy lạc lõng, áp lực.

"Người thì bảo không được tắm sớm, người lại cấm ăn món này, món kia. Những 'điều cấm' này có thể khiến người mẹ cảm thấy mình bị gò bó, không được là chính mình. Gia đình nên đưa ra lời khuyên với sự tôn trọng, thay vì áp đặt", bác sĩ Hằng nhấn mạnh.

Theo đó, dù có thể họ chỉ là người mẹ trẻ chưa có nhiều kinh nghiệm, nhưng họ vẫn là người trưởng thành, có khả năng tiếp nhận và lựa chọn thông tin phù hợp. Hãy lắng nghe mong muốn của người mẹ để tôn trọng sự chủ động và cá nhân hóa trong quá trình chăm sóc sau sinh.

2. Hỗ trợ các công việc trong gia đình, chăm sóc người mẹ

Người mẹ sau sinh thường rất mệt mỏi, kiệt sức cả về thể chất lẫn tinh thần sau quá trình sinh nở. Việc được hỗ trợ từ gia đình, đặc biệt trong những việc nhỏ như nấu ăn, dọn dẹp, giặt giũ… sẽ góp phần lớn giúp người mẹ có điều kiện phục hồi.

"Gia đình nên nấu cho họ những bữa ăn ngon, bổ dưỡng và phù hợp với khẩu vị, giúp cơ thể họ nhanh chóng hồi phục. Một cơ thể khỏe mạnh thì tâm lý cũng sẽ vững vàng hơn", BS Hằng phân tích.

Ngoài ra, việc dọn dẹp nhà cửa, tạo một không gian sống sạch sẽ, thoáng mát, đúng với mong muốn của người mẹ cũng là yếu tố quan trọng giúp họ cảm thấy được quan tâm và giảm bớt áp lực trong giai đoạn nhạy cảm này.

3. Hỗ trợ chăm sóc em bé - để mẹ có thời gian cho bản thân

Một trong những lý do khiến người mẹ dễ rơi vào trầm cảm là do không có thời gian dành cho bản thân. Việc chăm sóc em bé 24/24 khiến họ cảm thấy bị cuốn vào vòng xoáy không hồi kết, thiếu nghỉ ngơi và dễ bị căng thẳng. Bên cạnh những việc không ai có thể thay thế - như cho con bú, vốn là thiên chức chỉ người mẹ có thể đảm nhiệm - thì những việc còn lại hoàn toàn có thể được gia đình hỗ trợ.

Theo BS Hằng, việc thay tã, tắm cho bé, ru ngủ, hoặc trông bé vào ban đêm là những hành động thiết thực mà các thành viên có thể làm. Điều quan trọng là tạo điều kiện để người mẹ được tách ra khỏi việc chăm con trong một khoảng thời gian nhất định mỗi ngày - lý tưởng là 1-2 tiếng ban ngày hoặc vài tiếng vào ban đêm.

"Hãy để người mẹ yên tâm rằng con đã có người chăm. Khi đó, họ mới có thể thật sự dành thời gian chăm sóc bản thân - dù là ngủ, ăn, đọc sách, hay chỉ đơn giản là nằm nghỉ ngơi không bị quấy rầy", BS Hằng nhấn mạnh.

Việc người mẹ được "rút lui" khỏi vai trò chăm con trong một khoảng thời gian nhất định mỗi ngày là điều rất quan trọng để giữ sức khỏe tinh thần.

"Khi được 'sạc năng lượng', người mẹ sẽ phục hồi nhanh hơn cả về thể chất lẫn tinh thần. Và khi họ trở lại chăm con, họ sẽ thực hiện vai trò làm mẹ một cách tích cực, vui vẻ và hiệu quả hơn nhiều so với việc cứ liên tục quần quật bên con mà không có một khoảng nghỉ nào", BS Hằng lý giải.

Ngược lại, nếu người mẹ bị "dính chặt" với con 24/24, không có chút thời gian nào dành cho mình, họ rất dễ rơi vào tình trạng căng thẳng kéo dài, lo lắng quá mức và nhanh chóng cạn kiệt sức lực, dễ dẫn đến trầm cảm sau sinh.

Gia đình không chỉ giúp người mẹ về thể chất mà còn là chỗ dựa tinh thần quan trọng trong giai đoạn sau sinh.

ThS.BS Phan Thu Hằng chia sẻ rằng, có nhiều mẹ sau sinh cảm thấy tội lỗi khi bản thân không thể yêu con như tưởng tượng. Họ tự trách rằng "tại sao mình không hạnh phúc như những bà mẹ khác?" hoặc "mình có phải là mẹ tồi không?". Những suy nghĩ này nếu không được tháo gỡ sẽ dẫn tới tự ti, xa cách con và có thể phát sinh ý định tiêu cực.

"Rất nhiều người mẹ từng nói rằng họ muốn 'quăng' con đi, hay từng nghĩ đến việc mẹ con cùng tự tử. Đó là dấu hiệu nguy hiểm, là đỉnh điểm của trầm cảm sau sinh. Đừng coi nhẹ cảm xúc của người mẹ - họ cần được thấu hiểu, không phải bị phán xét", bác sĩ Hằng chia sẻ.

Trầm cảm sau sinh là một vấn đề y khoa, không phải là sự yếu đuối hay than vãn. Gia đình, đặc biệt là người chồng, cần nhận thức rõ điều này để không chỉ đồng hành mà còn có cách ứng xử đúng đắn, nhẹ nhàng và hiệu quả.

Khi nào cần gặp bác sĩ chuyên khoa?

Theo ThS.BS. Phan Thu Hằng, nếu người mẹ có những biểu hiện như:

Khóc nhiều, buồn bã kéo dài trên 2 tuần

Không còn hứng thú với việc chăm sóc con hay các hoạt động từng yêu thích

Cảm thấy vô dụng, có lỗi, hoặc muốn làm tổn thương bản thân và em bé

... thì cần được đưa đi khám chuyên khoa tâm lý hoặc sức khỏe tâm thần càng sớm càng tốt. Trầm cảm sau sinh có thể điều trị khỏi hoàn toàn nếu được can thiệp đúng cách, bằng liệu pháp tâm lý và/hoặc thuốc dưới sự theo dõi của bác sĩ.

ThS.BS Phan Thu Hằng nhấn mạnh: "Chăm sóc một đứa trẻ sơ sinh cần rất nhiều tình yêu thương, nhưng để làm được điều đó, người mẹ cần được chăm sóc trước tiên. Sức khỏe tinh thần của mẹ chính là nền tảng cho sự phát triển toàn diện của trẻ nhỏ. Đừng để mẹ đơn độc trong hành trình làm mẹ. Hãy cùng lắng nghe, chia sẻ, hỗ trợ bằng cả trái tim - vì một gia đình khỏe mạnh và hạnh phúc từ những điều giản dị nhất."

Việc lắng nghe và đồng hành y tế là một trong những “liều thuốc” giúp mẹ vượt qua khủng hoảng sau sinh.

Trầm cảm sau sinh là một nguy cơ có thật, không thể xem nhẹ và hoàn toàn có thể phòng ngừa nếu gia đình đồng hành và hỗ trợ đúng cách. Vai trò của người chồng và các thành viên trong gia đình không chỉ là giúp đỡ về việc chăm con, mà còn là chỗ dựa tinh thần vững chắc để người mẹ cảm thấy an toàn, được lắng nghe và được yêu thương.

Đừng đợi đến khi người mẹ kiệt sức, suy sụp mới bắt đầu quan tâm. Hãy bắt đầu từ những hành động nhỏ: lắng nghe, thấu hiểu, tôn trọng và hỗ trợ đúng lúc - bởi sự chăm sóc tinh thần cho người mẹ cũng quan trọng không kém gì việc chăm sóc thể chất.

ThS.BS Phan Thu Hằng - Khoa Phụ Ung thư, Bệnh viện Phụ sản Trung ương, Giảng viên bộ môn Phụ sản, Trường Đại học Y Hà Nội: "Điều quan trọng nhất không phải là mẹ phải trở thành một 'siêu nhân', mà là mẹ cần cảm thấy mình được yêu thương, được tôn trọng và không bị bỏ lại phía sau trong hành trình nuôi con."

Mai Hoa

Nguồn SK&ĐS : https://suckhoedoisong.vn/dong-hanh-cung-me-sau-sinh-ba-viec-gia-dinh-nen-lam-de-giup-nguoi-phu-nu-tranh-roi-vao-tram-cam-169250804142919795.htm