Hạ Sahara - Vùng đất của những bất ổn

2 giờ trướcBài gốc

RSF và cuộc nội chiến ở Sudan

Tổng thư ký Liên hợp quốc (LHQ) António Guterres cho biết cuộc chiến ở Sudan đang vượt khỏi tầm kiểm soát và kêu gọi ngừng giao tranh và chấm dứt bạo lực. Lực lượng hỗ trợ nhanh (RSF), được cho là do Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE) hậu thuẫn, đã chiếm giữ thị trấn El Fasher ở vùng Darfur vào tuần trước sau gần 18 tháng bao vây. Một số binh sĩ của lực lượng này đã đăng tải video ghi lại cảnh dân thường bị bắn, bao gồm cả tại bệnh viện phụ sản của thị trấn.

Các chiến binh RSF ở Sudan.

Cuộc nội chiến kéo dài 2 năm giữa lực lượng vũ trang Sudan (SAF) và RSF đã tạo ra điều mà LHQ mô tả là một trong những cuộc khủng hoảng nhân đạo tồi tệ nhất của thế kỷ 21. Hơn 150.000 người đã thiệt mạng và hơn 14 triệu người phải rời bỏ nhà cửa. Các công tố viên tại tòa án hình sự quốc tế cho biết hôm 3/11 rằng họ đang thu thập bằng chứng về các vụ giết người hàng loạt, hiếp dâm và các tội ác khác được cho là xảy ra ở El Fasher.

Ông Guterres kêu gọi các bên tham chiến "hãy ngồi vào bàn đàm phán, chấm dứt cơn ác mộng bạo lực này - ngay bây giờ". “Cuộc khủng hoảng kinh hoàng ở Sudan… đang vượt khỏi tầm kiểm soát”, ông nói với các phóng viên bên lề Hội nghị thượng đỉnh thế giới về Phát triển xã hội tại Doha, Qatar.

Việc El Fasher thất thủ đã trao cho RSF quyền kiểm soát toàn bộ 5 thủ phủ bang ở Darfur, làm dấy lên lo ngại rằng Sudan có thể bị chia cắt theo trục đông-tây. Tuy nhiên, Đại sứ Sudan tại Anh Babikir Elamin cho biết có rất ít sự ủng hộ cho việc chia cắt Darfur. Ông nói rằng ưu tiên không phải là ngừng bắn, mà là hành động chấm dứt các vụ thảm sát ở El Fasher.

Từ tháng 9, Mỹ đã nỗ lực thuyết phục hai bên ủng hộ một kế hoạch hòa bình do Ai Cập, UAE và Saudi Arabia nhất trí, bắt đầu bằng một lệnh ngừng bắn nhân đạo kéo dài 3 tháng, sau đó là một lệnh ngừng bắn vĩnh viễn, mở đường cho quá trình chuyển đổi kéo dài 9 tháng sang một chính phủ do dân sự lãnh đạo. Tuy nhiên, những dấu hiệu ban đầu từ cuộc họp hội đồng an ninh và quốc phòng kéo dài của SAF cho thấy có sự phản đối mạnh mẽ đối với kế hoạch của Mỹ. Phát biểu tại London, Đại sứ Elamin kêu gọi Washington chỉ định RSF là một tổ chức khủng bố và cấm mọi hoạt động bán vũ khí cho UAE. UAE phủ nhận việc cung cấp vũ khí cho RSF.

JNIM bung vòi khắp vùng Sahel

Cuộc sống của hàng triệu người đã bị đảo lộn trong 2 thập kỷ qua trên khắp khu vực Sahel - trải dài từ Đại Tây Dương đến Biển Đỏ - do các hoạt động của các nhóm khủng bố và các tác nhân bạo lực phi nhà nước khác. Bạo lực đã được thúc đẩy bởi vô số yếu tố, bao gồm sự bất ổn và tình trạng sẵn có của đạn dược và lính đánh thuê bắt nguồn từ sự can thiệp của NATO vào Libya năm 2011. Trong những năm gần đây, mối lo ngại ngày càng gia tăng trong và ngoài giới chính phủ về việc các nhóm vũ trang mở rộng phạm vi hoạt động sang vùng duyên hải Tây Phi.

Từ tháng 1/2021 đến tháng 10/2023, trung bình mỗi tháng có 26 vụ việc an ninh được cho là do các chiến binh thánh chiến gây ra trên khắp Benin, Ghana, Bờ Biển Ngà và Togo. Vào tháng 1 năm nay, các chiến binh thuộc tổ chức Jama’a Nusrat ul-Islam wa al-Muslimin (JNIM) có liên hệ với al-Qaeda đã tấn công một đội hình quân sự ở miền bắc Benin, khiến 30 binh sĩ thiệt mạng.

Mới đây nhất, từ cuối tháng 10/2025, các chiến binh JNIM đã nắm quyền kiểm soát các khu vực xung quanh và cắt đứt các tuyến vận chuyển nhiên liệu huyết mạch vào thủ đô Bamako, gây nên tình trạng khan hiếm nhiên liệu nghiêm trọng, đẩy Bamako vào tình thế nan giải. LHQ cho biết, tính đến tháng 10/2025, khoảng 4 triệu người đã phải di dời trên khắp khu vực Sahel, với bạo lực và bất ổn khiến ngày càng nhiều người phải rời bỏ nhà cửa.

Trong khi 75% số người phải di dời vẫn ở lại quốc gia của họ, thì các cuộc di cư xuyên biên giới đang gia tăng, gây áp lực lên các nước chủ nhà với "sự hỗ trợ ít ỏi" hiện có - Abdouraouf Gnon-Konde, giám đốc khu vực Tây và Trung Phi của UNHCR, phát biểu với các phóng viên tại Geneva. Cách tiếp cận chống nổi dậy hiện tại đang bị chia rẽ: Burkina Faso, Niger và Mali đã hợp nhất thành Hiệp hội các quốc gia Sahel (AES), cấp hộ chiếu và hợp tác về chiến lược quân sự. Bộ ba này trước đây là một phần của G5 Sahel, tổ chức đã giải thể vào năm 2023 sau khi các thành viên AES rời đi, và Cộng đồng Kinh tế các quốc gia Tây Phi (ECOWAS), tổ chức đã "kích hoạt" lực lượng dự bị 5.000 quân vào tháng 3.

"Các mối đe dọa thánh chiến càng chuyển dịch về phía nam, thì các biện pháp an ninh càng cần phải xem xét một cách tiếp cận hiệu quả hơn và thực sự mang tính khu vực để giải quyết vấn đề", Afolabi Adekaiyaoja, một nhà phân tích và nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Trung tâm Thuế và Phát triển Quốc tế có trụ sở tại Abuja, cho biết.

Tại Ghana, người ta đồn đoán về một thỏa thuận không chính thức: các nhóm vũ trang rời khỏi đất nước và Accra ngó lơ trong khi các chiến binh bị thương, lương thực và nhiên liệu được vận chuyển đến và đi từ nước láng giềng Burkina Faso. Tại Algeria và Mauritania cũng đã có nhiều đồn đoán trong nhiều năm về một thỏa thuận tương tự, mà một số người coi là một lý do khác khiến cuộc xung đột không lan sang nước láng giềng Mali, cả hai đều có chung đường biên giới đất liền dài. "Có những báo cáo về một thỏa thuận không chính thức [rằng] nếu các chiến binh đến Mauritania để thăm gia đình, họ sẽ không mang theo hoặc sử dụng vũ khí và không thực hiện các cuộc tấn công cho đến khi trở về Mali", ông Laessing nói.

Năm 2011, Mỹ tuyên bố đã tìm thấy các tài liệu trong khu nhà ở Pakistan, nơi cựu thủ lĩnh al-Qaeda Osama bin Laden bị tiêu diệt, đề cập đến nỗ lực hàn gắn quan hệ giữa nhóm này và Nouakchott. Chính phủ Mauritania vẫn tiếp tục phủ nhận sự tồn tại của bất kỳ thỏa thuận nào như vậy. Mặc dù an ninh đã xấu đi trên khắp Sahel, các chương trình viện trợ đã bị cắt giảm hoặc chấm dứt.

Quyết định gần đây của Tổng thống Mỹ Trump về việc cắt giảm viện trợ nước ngoài đã làm giảm nhiều hơn nữa. Các nhà ngoại giao phương Tây và các tổ chức phi chính phủ cũng đã rút lui, hoặc bị trục xuất, cùng với binh lính. JNIM và các chiến binh khác đã lợi dụng khoảng trống đã mở ra, cung cấp sự bảo vệ và một số dịch vụ cơ bản cũng như ép buộc các cộng đồng chấp nhận thẩm quyền của họ và các quy tắc nghiêm ngặt lấy cảm hứng từ Hồi giáo. Mở rộng cũng đồng nghĩa với việc mở rộng tài nguyên. Ví dụ, kiểm soát đường bộ có nghĩa là có thể đánh thuế giao thông. “JNIM đang trở thành một thế lực vượt xa phạm vi quân sự…

Người dân làng không thấy lựa chọn nào khác. JNIM điều hành tòa án, trường học, những mỏ vàng không chính thức. Họ rất thực dụng và không tham nhũng”, ông Laessing nói. Cách tiếp cận xã hội rộng rãi này được tiên phong bởi al-Qaeda, mà JNIM có thể có một lòng trung thành, sau khi Ayman al-Zawahiri lên nắm quyền lãnh đạo sau cái chết của người sáng lập Osama bin Laden vào năm 2011. JNIM đã đạt được những thành công không đồng đều nhưng đã có hiệu quả ở một số khu vực thuộc châu Phi cận Sahara, đặc biệt là vùng Sahel.

Aneliese Bernard, một chuyên gia tại Washington và là cựu quan chức Mỹ trong khu vực, cho biết các tác nhân địa phương đóng vai trò then chốt trong việc mở rộng JNIM sang các quốc gia ven biển. "Đây là sự kết hợp giữa lan tỏa và nội địa... Cách tiếp cận chiến lược của JNIM là tìm kiếm khách hàng tiềm năng. Họ trả tiền cho những thanh thiếu niên bị thiệt thòi, thường là từ các cộng đồng Fulani hoặc các cô gái tuổi teen, để cung cấp thông tin tình báo về lực lượng an ninh và cộng đồng địa phương mà họ có thể tiếp cận, nhưng các nhóm thánh chiến nội địa hiện có liên hệ với JNIM có thể đã tự nổi lên", Bernard nói.

Nhóm này cũng có thể có những tham vọng khác. Một thủ lĩnh và người phát ngôn gần đây đã khoe khoang rằng nhóm này đã phát động "giai đoạn hai" của cuộc chiến chống lại các quốc gia địa phương và sẽ săn lùng kẻ thù "tại các thành phố lớn ... trong những nơi trú ẩn cuối cùng của các ngươi".

Các nhà phân tích cho rằng, một khả năng là JNIM đang chuẩn bị một sự thay đổi triệt để, lấy cảm hứng từ thành công của Hayat Tahrir al-Sham, tổ chức đã nắm quyền ở Syria sau khi Ahmed al-Sharaa, thủ lĩnh của tổ chức này, điều chỉnh hệ tư tưởng của tổ chức và tập trung vào quản trị thay vì thánh chiến. Một chiến thắng như vậy có thể còn xa vời, nhưng không còn nghi ngờ gì nữa, ai đang nắm giữ động lực ở Sahel.

"Chúng ta đang chứng kiến tác động của nhiều năm suy thoái... nhưng giờ đây rất rõ ràng là tình hình đã xuống cấp rất nghiêm trọng", Andrew Lebovich, một chuyên gia về Sahel tại Viện Clingendael, The Hague, cho biết. "Mọi thứ thực sự khá tồi tệ vào lúc này, nói một cách nhẹ nhàng nhất".

Các chiến binh JNIM đang gây khó khăn cho chính quyền Mali.

Mỹ sẽ can thiệp quân sự vào Nigeria?

Hôm 1/11, Tổng thống Mỹ Trump cho biết ông đã ra lệnh cho Lầu Năm Góc bắt đầu lên kế hoạch cho hành động quân sự tiềm tàng tại Nigeria, đồng thời tăng cường chỉ trích rằng chính phủ đã không kiểm soát được tình trạng đàn áp người Cơ đốc giáo tại quốc gia Tây Phi này. Ngoài ra, ông Trump còn đe dọa sẽ cắt mọi viện trợ của Mỹ cho Nigeria nếu chính phủ nước này không thực hiện các biện pháp ngăn chặn các vụ sát hại người theo đạo Thiên chúa.

Tuyên bố của ông Trump ngay lập tức gây hoang mang rộng khắp tại Nigeria. Chính phủ Nigeria bác bỏ những tuyên bố rằng họ chưa làm đủ để bảo vệ những người theo đạo Thiên chúa khỏi bạo lực, đồng thời cho biết họ rất bối rối trước đề xuất can thiệp quân sự của ông Trump. Còn các chuyên gia và nhà phân tích thì cho rằng thực tế trên thực địa phức tạp và nhiều sắc thái hơn. Cả người theo đạo Thiên chúa và đạo Hồi đều là nạn nhân của các cuộc tấn công của những kẻ Hồi giáo cực đoan.

Nigeria đã nhiều năm vật lộn với các vấn đề an ninh ăn sâu bén rễ do nhiều yếu tố khác nhau gây ra, bao gồm cả các cuộc tấn công có động cơ tôn giáo. Các nhà quan sát cho rằng các cuộc xung đột bạo lực khác phát sinh từ căng thẳng cộng đồng và sắc tộc, cũng như tranh chấp giữa nông dân và người chăn nuôi về việc tiếp cận hạn chế tài nguyên đất đai và nước.

Ở phía Đông Bắc, Boko Haram và các nhóm ly khai như Nhà nước Hồi giáo Tây Phi (ISWAP) đã tiến hành một cuộc nổi dậy kể từ năm 2009, giết chết hàng chục nghìn người và khiến hàng triệu người phải di dời. Ở phía Tây Bắc, các băng đảng tội phạm được trang bị vũ khí hạng nặng - thường được gọi là "bọn cướp" - thực hiện các vụ bắt cóc và đột kích hàng loạt ảnh hưởng đến cả cộng đồng Hồi giáo và Thiên Chúa giáo. Các nhóm này đã mở rộng hoạt động sang miền trung bắc Nigeria, lợi dụng sự hiện diện yếu kém của nhà nước và sự bất bình của người dân địa phương.

Trong khi đó, ở phía đông nam, những kẻ ly khai tìm cách khôi phục nhà nước Biafra đã sụp đổ có liên quan đến bạo lực chống lại các cơ quan chính phủ và dân thường, với hầu hết nạn nhân là Cơ đốc giáo. Tổng cộng, hàng nghìn người đã bị giết trên nhiều mặt trận, tạo ra các cuộc khủng hoảng nhân đạo và quản trị chồng chéo.

Một câu hỏi được đặt ra là liệu hành động quân sự của Mỹ có ngăn chặn được các vụ giết người không? Nhà phân tích Obasi cho biết bất kỳ hoạt động quân sự đơn phương nào của Mỹ chống lại các nhóm Hồi giáo ở Nigeria sẽ không giải quyết được các yếu tố cơ bản gây ra bất ổn ở đó. Ông nói rằng một sự can thiệp như vậy "nếu không có sự tham gia của lực lượng an ninh Nigeria, chắc chắn sẽ không được nhiều người dân Nigeria hoan nghênh và có thể làm mất ổn định đất nước hơn nữa, làm trầm trọng thêm tình hình an ninh".

An Châu (Tổng hợp)

Nguồn ANTG : https://antg.cand.com.vn/ho-so-mat/ha-sahara-vung-dat-cua-nhung-bat-on-i787634/