Hai học giả trái ngành tự tạo công cụ AI tái hiện lịch sử chân thật

5 giờ trướcBài gốc

Một đội trưởng La Mã mang giày thể thao và đeo kính râm - đó là một ví dụ hài hước về cách công cụ tạo ảnh bằng trí tuệ nhân tạo (AI) làm méo mó lịch sử. Để khắc phục điều này, các học giả ngành nghiên cứu cổ điển đã phát triển một công cụ mới, cho phép tạo ra những hình ảnh chính xác về mặt lịch sử của thời cổ đại. Cách tiếp cận này không chỉ mang đến những hình dung chân thực hơn mà còn mở ra cơ hội mới để khám phá và hiểu biết về thế giới xưa.

AI tái hiện hình ảnh Hoàng đế La Mã

Cùng nhau, Felix K. Maier, giáo sư lịch sử cổ đại và Phillip Strobel, một nhà ngôn ngữ học tính toán (kết hợp giữa ngôn ngữ học và khoa học máy tính) đã tạo ra một nền tảng sử dụng AI để tái hiện hình ảnh thời Hy Lạp và La Mã cổ đại dựa trên cơ sở học thuật. Họ gọi tên nền tảng đó là “Trải nghiệm lại lịch sử”. Dự án kết hợp ba mô hình AI, được huấn luyện trên các công trình nghiên cứu và nguồn sử liệu cổ, để tạo ra hình ảnh gắn liền với bằng chứng khoa học.

Điều này giúp hạn chế vấn đề ảo giác của các công cụ AI - thường dựa vào hình ảnh hiện đại, với thẩm mỹ số hóa bóng bẩy, dẫn tới những cảnh tượng khập khiễng. Một số AI từng tạo ra cảnh diễu hành khải hoàn La Mã, nhưng lại có khán giả... cầm điện thoại di động để ghi hình.

Trải nghiệm lịch sử bằng hình ảnh

Maier suy đoán: “Có lẽ AI đã dùng ảnh của các cuộc rước giáo hoàng hiện đại”. Ngoài ra, người trong ảnh cũng cơ bắp quá mức, còn thành Rome thì sạch sẽ đến lạ. Strobel nói: “Không dễ chút nào để làm thành phố trông bẩn hơn và để người dân có vẻ ngoài bình thường”. Nhưng với nền tảng mới, AI được cung cấp dữ liệu chính xác từ các nghiên cứu, nên hình ảnh tái hiện nay đã chân thực hơn nhiều.

Thiết kế của nền tảng này giống ChatGPT nhưng có thêm nhiều chức năng. Người dùng có thể chọn giữa ba mô hình tạo ảnh khác nhau, mỗi mô hình có thế mạnh riêng. Họ cũng có thể tinh chỉnh câu lệnh một cách tự động, điều chỉnh văn bản mô tả để hướng dẫn quá trình tạo ảnh. Theo Maier, công cụ này được thiết kế phục vụ nghiên cứu, giáo dục và bảo tàng. Maier giải thích: “Nó giúp các nhà sử học phát triển góc nhìn mới. Nếu ta muốn tái hiện một cảnh khải hoàn, ta phải tự hỏi: Vị tướng khải hoàn có thật sự nổi bật giữa đám đông hò reo? Chiến thắng được dàn dựng ra sao để gây ấn tượng? Và đoàn diễu hành đã đi theo lộ trình nào?”.

Hai thập niên trước, loạt phim truyền hình Rome từng nêu ra những câu hỏi tương tự về đời sống thường nhật của người La Mã. Maier dẫn lại nhà sử học có ảnh hưởng R.G. Collingwood, người cho rằng để hiểu lịch sử thật sự, phải tái tưởng tượng trải nghiệm của quá khứ. Ý tưởng này chính là nền tảng của dự án.

Maier nói: “Càng đi sâu vào hình ảnh do AI tạo ra, trí tưởng tượng lịch sử của chúng ta càng được khơi dậy”. Ông nhấn mạnh rằng điều này không hề đe dọa sự sáng tạo của con người: “Làm việc với AI buộc chúng ta phải đánh giá mức độ hợp lý của những gì nó sinh ra. AI cho ta giả thuyết bằng hình ảnh, còn nhiệm vụ của chúng ta là phản tư và kiểm chứng”.

Hòa mình vào dòng chảy lịch sử

Công cụ này không đưa ra hình ảnh duy nhất, mà mời gọi người dùng thử nghiệm với nhiều kịch bản khác nhau. Điều đó đặc biệt hữu ích trong giáo dục. Maier nêu: “Khi học sinh được giao bài mô tả lễ đăng quang của Charlemagne, nền tảng cho phép các em hòa mình trực tiếp vào sự kiện và đặt ra những câu hỏi quan trọng: Chẳng hạn, Giáo hoàng đã đứng ở đâu để trông cao lớn hơn Hoàng đế?”.

Ông tin rằng việc đặt ra những câu hỏi như vậy giúp học sinh hiểu sâu hơn về quá trình lịch sử và động cơ đứng sau chúng. Nhờ vậy, các em phát triển tư duy phản biện, tự đánh giá và phản ánh. Dĩ nhiên, Maier lưu ý rằng việc sử dụng công cụ cần có hướng dẫn. Tuy nhiên, nếu dùng đúng cách, nó giúp nhận ra rằng ghi chép lịch sử luôn gắn với yếu tố diễn giải.

Ngay cả với các mô hình được tinh chỉnh, AI vẫn có thể mắc lỗi khi tái hiện bối cảnh lịch sử. Nhưng Maier và Strobel coi đó là cơ hội học hỏi, chứ không phải điểm yếu. Dù hình ảnh không hoàn hảo đến từng chi tiết, thì chính những sai sót cũng có thể gợi mở cách tiếp cận mới. Strobel chia sẻ: “Phương pháp này khơi dậy những câu hỏi mới, ngay cả khi đôi dép La Mã trong ảnh chưa thật chuẩn”.

Ngay từ giai đoạn thử nghiệm, khi sinh viên ngành lịch sử cổ được mời trải nghiệm các mô hình AI, hiệu quả đã rõ rệt. Phản hồi cho thấy công cụ khiến họ nhìn nhận các lễ khải hoàn của La Mã theo cách hoàn toàn mới. Maier và Strobel hy vọng đạt kết quả tương tự trong các hợp tác với bảo tàng, nơi khách tham quan có thể tự tạo hình ảnh gắn với chủ đề trưng bày. Theo tinh thần bảo tàng tương tác, họ thậm chí có thể dựng nên những “triển lãm nhỏ trong triển lãm”.

Sự hợp tác khác thường

Dự án nghiên cứu của Felix K. Maier và Phillip Strobel kết hợp hai lĩnh vực tưởng chừng chẳng liên quan: lịch sử cổ đại và ngôn ngữ học tính toán. Theo Maier, điều đó đòi hỏi nhiều trao đổi vì “Có khi Phillip phải giải thích cho tôi đi giải thích lại cách các mô hình AI hoạt động”. Nhưng chính kiểu hợp tác phi truyền thống này lại mở ra chân trời mới, vượt xa những hình thức liên ngành trước đây.

Cả hai đều nhận ra rằng trong công việc thường nhật, những hiểu biết mới thường xuất hiện ở nơi mà các lĩnh vực tưởng chừng xa cách gặp nhau. Trong thế giới số hóa hiện nay, Maier cho rằng những tiếp cận đa ngành như vậy là không thể thiếu để giải quyết các câu hỏi phức tạp về quá khứ.

AI tái hiện hình ảnh Hoàng đế La Mã trên xe ngựa

Nền tảng “Trải nghiệm lại lịch sử”, hiện mở cho toàn bộ thành viên Đại học Zurich, chỉ là một trong nhiều dự án số hóa đang được triển khai tại đây. Trong Phòng thí nghiệm Nghiên cứu Cổ đại AIncient do Maier phụ trách, nhiều người đang xây dựng cơ sở dữ liệu AI hỗ trợ dịch văn bản cổ điển.

Họ còn sản xuất cả podcast AI về các chủ đề liên quan đến cổ đại. Maier và Strobel tin rằng các ngành xã hội cần chủ động tham gia vào AI - nếu không sẽ bị cuốn phăng. Với “Trải nghiệm lại lịch sử”, họ đã mở ra một cánh cổng mới: cách tư duy và trải nghiệm lịch sử bằng sức mạnh trực quan của AI.

Bùi Tú

Nguồn Một Thế Giới : https://1thegioi.vn/hai-hoc-gia-trai-nganh-tu-tao-cong-cu-ai-tai-hien-lich-su-chan-that-237952.html