Khi trật tự Trung Đông thêm một lần bị thách thức

6 giờ trướcBài gốc

Buổi chiều không yên ả ở Doha

Cuối chiều ngày 9/9, bầu không khí yên ả của ngày làm việc đầu tuần tại thủ đô Doha của Qatar bị phá vỡ bởi những tiếng nổ chát chúa. Sau ít phút, truyền thông quốc tế đồng loạt loan báo: Lực lượng Phòng vệ Israel (IDF) và Cơ quan An ninh Israel (ISA) vừa thực hiện chiến dịch không kích nhằm vào khu phức hợp, nơi lãnh đạo cấp cao Hamas tổ chức gặp mặt, nằm ngay giữa các khu dân cư sầm uất ở Doha.

Một góc tòa nhà ở Doha bị hư hại do đòn tập kích của Israel.

Từ sau khi xung đột nổ ra ở Dải Gaza cách đây 2 năm, Tel Aviv đã tung đòn tập kích hạ sát hàng loạt thủ lĩnh nhóm vũ trang này trên lãnh thổ Iran, Lebanon và Dải Gaza. Nhưng, Qatar - quốc gia được các thủ lĩnh chính trị Hamas hiện diện, được xem như vùng bất khả xâm phạm. Quốc gia Vùng Vịnh giàu có này là nơi đặt căn cứ quân sự lớn nhất của Mỹ ở Trung Đông và vẫn duy trì quan hệ với Israel, dù không chính thức. Qatar cũng đóng vai trò trung gian đàm phán giữa Tel Aviv và Hamas nhằm chấm dứt cuộc xung đột Dải Gaza.

Khác với truyền thống lặng im về các cuộc tấn công trong quá khứ, Israel đã nhận trách nhiệm về đòn không kích ở Qatar. Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu tuyên bố: "Hành động nhằm vào các thủ lĩnh Hamas là chiến dịch hoàn toàn độc lập của Israel. Do Israel khởi xướng, được Israel thực hiện và Israel chịu hoàn toàn trách nhiệm". Ông xác nhận đã ra lệnh chuẩn bị chiến dịch nhắm vào Doha sau khi xảy ra vụ xả súng ở Jerusalem, cũng như vụ xe tăng Israel ở Dải Gaza bị nhắm mục tiêu làm 4 binh sĩ thiệt mạng. Xác định được "cơ hội tác chiến" thích hợp vào trưa 9/9, ông Netanyahu và Bộ trưởng Quốc phòng Israel Katz đã "bật đèn xanh" để quân đội Israel hành động.

Hãng thông tấn Reuters dẫn lời các quan chức cấp cao Israel cho biết, mục tiêu Tel Aviv nhắm tới là ông Khalil al-Hayya, lãnh đạo Hamas ở Gaza kiêm trưởng đoàn đàm phán ngừng bắn tại Doha. Trong khi đó, theo Times of Israel, các quan chức Hamas khác mà Israel rất muốn "diệt cả cụm" trong đòn tập kích còn có Zaher Jabarin, lãnh đạo Hamas ở Bờ Tây; Muhammad Darwish, người đứng đầu Hội đồng Shura của Hamas; cùng các thủ lĩnh Nizar Awadallah và Khaled Mashaal.

Hamas thừa nhận 5 thành viên đã thiệt mạng vì đòn không kích từ Israel, trong đó có con trai trưởng đoàn đàm phán al-Hayya. Dù vậy, Hamas khẳng định các lãnh đạo cấp cao vẫn sống sót và Tel Aviv đã thất bại trong nỗ lực triệt hạ toàn bộ phái đoàn đàm phán của nhóm. Báo Asharq Al-Awsat của Arab Saudi dẫn các nguồn giấu tên cho biết nhóm thủ lĩnh Hamas thoát chết nhờ đã rời phòng họp, di chuyển sang một khu nhà khác để cầu nguyện ngay trước khi loạt tên lửa Israel lao xuống. Họ di chuyển để thực hiện nghi thức cầu nguyện Hồi giáo mỗi buổi chiều, bỏ quên trên bàn họp chiếc điện thoại bị tình báo Israel theo dõi. Điều này khiến Israel tưởng rằng họ vẫn ở nguyên vị trí và không kích sai thời điểm.

Trong cuộc họp báo chung với Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio ở Jerusalem ngày 15/9, Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu ngầm thừa nhận đòn tấn công không đạt mục tiêu hạ sát các lãnh đạo cao nhất của Hamas. Tuy nhiên, ông Netanyahu khẳng định đó không phải một chiến dịch thất bại, vì "nó có một thông điệp, đó là: các người có thể ẩn náu, các người có thể chạy, nhưng chúng tôi sẽ bắt được các người".

Xét về năng lực quân sự và cách thức Israel thực hiện cuộc tấn công, giới quan sát tin rằng thông điệp của ông Netanyahu là rất có cơ sở. Nhằm đảm bảo bí mật tác chiến trước các nước đồng minh và tạo yếu tố bất ngờ, quân đội Israel lựa chọn phương án triển khai tiêm kích phóng tên lửa đạn đạo tầm xa theo quỹ đạo cao từ Biển Đỏ, tránh xa không phận các nước Arab, khiến những quốc gia này và thậm chí cả chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump không hay biết gì cho tới khoảnh khắc cuối cùng. Đây là lựa chọn tác chiến chưa có bất cứ quốc gia nào ở Trung Đông đủ khả năng thực hiện.

Thủ tướng Israel và Ngoại trưởng Mỹ thăm Jerusalem sau vụ tập kích vào Doha.

Tờ Wall Street Journal mô tả, sau khi nhận lệnh, các chiến đấu cơ Israel, gồm 8 chiếc F-15 và 4 tiêm kích tàng hình F-35 thế hệ mới nhất, được lệnh bay tới Biển Đỏ, nằm đối diện với Qatar qua lãnh thổ Arab Saudi. Từ đây, một số tiêm kích phóng tên lửa đạn đạo theo quỹ đạo rất cao, bay qua lãnh thổ Arab Saudi - quốc gia có trang bị các hệ thống phòng không tiên tiến như Patriot do Mỹ sản xuất, hướng đến mục tiêu ở Doha cách đó 1.500 km. Israel chưa tiết lộ loại vũ khí được sử dụng trong cuộc tập kích, nhưng tài liệu tình báo Mỹ bị rò rỉ vào năm 2024 cho thấy quân đội Israel sở hữu một số tên lửa đạn đạo phóng từ máy bay (ALBM) là "Golden Horizon" và "Rocks", được triển khai tại căn cứ không quân Hatzerim giữa sa mạc Negev.

Thông số của những tên lửa đạn đạo này chưa từng được công bố, nhưng chúng đều rất hiện đại và độ chính xác cao. Hình ảnh từ hiện trường cho thấy tên lửa Israel lao vào tầng giữa của tòa nhà, khiến khu vực này cùng với phía bên trái tầng trệt bị hư hại, song cấu trúc công trình vẫn đứng vững, cho thấy đây là đòn tấn công chính xác, sử dụng đầu đạn kích thước nhỏ.

Trật tự khu vực thêm một lần xáo trộn?

Đòn tập kích Doha rõ ràng đã gửi thông điệp của Israel về việc họ có khả năng và luôn chủ động săn đuổi đối thủ ở bất cứ nơi nào tại Trung Đông. Tờ The Conversation mô tả, việc Israel tấn công Doha còn được xem là minh chứng của "chủ nghĩa xét lại", trong đó, Tel Aviv thể hiện rõ lập trường rằng, họ coi trọng các yêu cầu an ninh của riêng họ hơn là chuẩn mực quốc tế về chủ quyền, về các mối quan hệ liên minh và về thế cân bằng trong ngoại giao - vốn là nền tảng của quan hệ quốc tế.

Tuy nhiên, cái giá phải trả cho đòn tập kích này được cho là nằm ngoài tính toán của Israel. 2 tuần sau vụ tập kích, Israel hứng chịu áp lực ngoại giao chưa từng có. Qatar, các nước Arab, Liên hợp quốc (LHQ), các cường quốc và các tổ chức quốc tế đều cho rằng Israel đã lựa chọn phương án hành xử thiếu trách nhiệm nhất, tấn công vào một mục tiêu trên lãnh thổ quốc gia có chủ quyền đang đóng vai trò trung gian hòa giải cho chính Israel và Hamas. Theo Báo The Guardian, các quan chức Qatar tái khẳng định rằng, họ cho phép lãnh đạo Hamas định cư và mở văn phòng dựa trên một cơ sở duy nhất là chính quyền cựu Tổng thống Mỹ Barack Obama đã đề nghị Doha thiết lập kênh liên lạc gián tiếp với Hamas nhằm bảo vệ các lợi ích của chính Mỹ ở Trung Đông.

Qatar lập luận, Israel không hề phản đối sự hiện diện của giới lãnh đạo Hamas mà hoàn toàn nhận thức được họ có mặt ở Doha với mục đích đàm phán, điều mà Israel thậm chí đã yêu cầu. Theo giới chức Qatar, các đại diện Hamas chỉ vừa gặp Thủ tướng Qatar Mohammed bin Abdulrahman al-Thani hôm 8/9 để thảo luận về đề xuất ngừng bắn ở Dải Gaza do chính quyền đương kim Tổng thống Mỹ Donald Trump đưa ra.

Trong cuộc họp tuần trước tại Hội đồng Bảo an LHQ, Thủ tướng Qatar cáo buộc Israel "đã vượt qua mọi ranh giới, mọi giới hạn". "Làm sao chúng tôi có thể đón tiếp đại diện Israel khi họ thực hiện một cuộc tấn công như vậy?", ông nói, đề cập đến vai trò trung gian của Qatar đối với tiến trình đàm phán Hamas và Israel. Ngoài ra, ông al-Thani cũng khẳng định Thủ tướng Netanyahu "nên bị đưa ra xét xử" và chiến dịch Tel Aviv thực hiện sẽ "giết chết mọi hy vọng" với các con tin cũng như quá trình đàm phán ngừng bắn.

Với Hamas, thực tế chiến sự cho thấy áp lực của Israel khiến phong trào này suy yếu nghiêm trọng, nhưng chưa thể khiến họ khuất phục. Cộng đồng quốc tế từ lâu đồng thuận rằng, cách duy nhất giúp Tel Aviv giải cứu 50 con tin còn lại, trong đó bao gồm 20 con tin vẫn còn sống, là thông qua một thỏa thuận với Hamas, chứ không phải bằng biện pháp quân sự, vốn đã cướp đi hàng chục ngàn sinh mạng. Bản thân Hamas đã ra điều kiện chỉ thả toàn bộ con tin nếu Israel đồng ý chấm dứt xung đột vĩnh viễn. Song, Thủ tướng Israel Netanyahu đến nay vẫn bác bỏ kịch bản này, khẳng định sẽ chỉ dừng lại khi Hamas giải giáp và không nắm quyền lực ở Dải Gaza. Sau đòn tấn công, Hamas đã có những điều chỉnh lập trường theo hướng tiêu cực.

Quan chức cấp cao Hamas Tahir al-Nono mới đây khẳng định các cuộc đàm phán trao đổi con tin với Israel "không thể tiếp tục nếu phái đoàn chịu trách nhiệm thương lượng (của Hamas) lại bị tấn công tại quốc gia đóng vai trò là trung gian hòa giải". Về triển vọng tương lai, ông al-Nono tuyên bố: "Giải pháp hợp lý duy nhất là cộng đồng quốc tế đưa ra và thực thi quyết định chấm dứt cuộc chiến". Tuy nhiên, ông không nêu rõ quyết định đó cần đưa ra bởi thiết chế quốc tế nào.

Từ góc nhìn của các nước Vùng Vịnh, việc Israel nhắm mục tiêu vào Qatar cho thấy Tel Aviv sẵn sàng tấn công bất cứ mục tiêu ở bất cứ nơi nào khác tại Trung Đông, bất kể đó là quốc gia nào. "Cuộc tập kích gây tổn hại danh tiếng của Israel trên toàn cầu và tại Vùng Vịnh, nó làm tăng thêm nỗi sợ hãi mà chúng ta đã thấy ở các quốc gia Arab về tham vọng của Israel", Ofer Guterman, chuyên gia cấp cao tại Viện Nghiên cứu an ninh quốc gia ở Tel Aviv, nhận xét.

Thay vì tiếp tục theo đuổi tiến trình bình thường hóa quan hệ với Israel, Hội nghị thượng đỉnh khẩn cấp Liên đoàn Arab (AL) và Tổ chức Hợp tác Hồi giáo (OIC) diễn ra tại Doha ngày 15/9 đã ra tuyên bố chung lên án Israel, bác bỏ việc tái định cư người Palestine và kêu gọi cộng đồng quốc tế hỗ trợ công cuộc tái thiết Dải Gaza. AL và OIC cũng kêu gọi đình chỉ tư cách thành viên LHQ của Israel. Đây được xem là một bước lùi lớn với nỗ lực của Israel, cũng như nỗ lực của Mỹ trong việc thúc đẩy mối quan hệ gần gũi hơn giữa các nước Arab và Tel Aviv.

Mỹ lúng túng trong bài toán Trung Đông

Một trong những chuyến công du đầu tiên ra nước ngoài của Tổng thống Trump trong nhiệm kỳ mới là Qatar, nơi ông được đón tiếp hồi tháng 5/2025 một cách hết sức nồng nhiệt. Chính phủ Qatar trước đó cũng gửi tặng Mỹ máy bay phản lực Boeing hạng sang, được gọi là "cung điện trên không", giá 400 triệu USD, hiện đang được Mỹ tân trang làm chuyên cơ phục vụ tổng thống. Phát biểu trước toàn thế giới khi đó, ông Trump đã xúc động nói: "Qatar là một đất nước rất đặc biệt, với một gia đình hoàng gia đặc biệt... Họ là những con người thật tuyệt và họ sẽ được nước Mỹ bảo vệ".

Tổng thống Donald Trump từng được chào đón nồng nhiệt khi tới Qatar.

Theo Báo The Guardian, trong hơn 2 thập kỉ gần nhất, Qatar đã chi hàng tỷ USD mua tên lửa, tiêm kích Mỹ và góp thêm nhiều tỷ USD khác để xây dựng căn cứ không quân khổng lồ Al Udeid của Mỹ trên lãnh thổ nước này. Nhưng, cuối cùng, tất cả những nỗ lực đó của Qatar và cả những cam kết của Mỹ đều không thể ngăn tên lửa Israel đánh trúng mục tiêu ở trung tâm thủ đô Doha, nơi nằm cách căn cứ Al Udeid của Mỹ chỉ khoảng 30 km.

Sau cuộc tấn công, Tổng thống Mỹ ra tuyên bố công khai khẳng định ông không biết về ý đồ của Israel. Ông tỏ ra không hài lòng với hành động Israel, nhưng chỉ trích Tel Aviv khá nhẹ nhàng. Trong nỗ lực được mô tả là nhằm xoa dịu các bên, ông Trump đã điện đàm với lãnh đạo Qatar, trong đó khẳng định "những chuyện như vậy sẽ không xảy ra nữa trên đất nước họ"; còn Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio thông tin rằng, Washington và Doha đã phác thảo một thỏa thuận mới nhằm tăng cường hợp tác quốc phòng.

Tuy nhiên, các quan chức Israel đã nhanh chóng thể hiện lập trường, nói rằng, họ sẽ không ngần ngại nhắm mục tiêu vào các thủ lĩnh Hamas tại Qatar thêm một lần nữa. Đại sứ Israel tại Mỹ Yechiel Leiter, phát biểu trên Fox News như sau: "Nếu chúng tôi không bắt được chúng lần này, chúng tôi sẽ bắt được chúng lần sau". Và Đại sứ Israel tại LHQ thậm chí còn thẳng thừng hơn: "Những kẻ khủng bố sẽ không được miễn trừ - không phải ở Dải Gaza, không phải ở Lebanon và không phải ở Qatar".

Theo giới quan sát, các tuyên bố mạnh mẽ của Israel và việc Tel Aviv không hề báo trước cho Mỹ về đòn tập kích đã chứng minh Thủ tướng Netanyahu sẵn sàng hành động mà không cần cân nhắc đến quan điểm của Mỹ. Cần lưu ý rằng, sự ủng hộ chính trị vô điều kiện và nguồn cung vũ khí không giới hạn từ Mỹ (bắt đầu từ chính quyền cựu Tổng thống Joe Biden) chính là "điều kiện đủ" để Israel có nguồn duy trì sức mạnh quân sự thời gian qua. Chỉ trong một năm vừa qua, Israel đã tấn công Iran, Lebanon, Syria, Yemen và nay là Qatar, nhưng chưa phải chịu bất cứ hình thức trừng phạt nào từ quốc tế, phần lớn là nhờ việc Mỹ đã phủ quyết một loạt dự thảo nghị quyết ở Hội đồng Bảo an LHQ. Tuần trước, 15 thành viên Hội đồng Bảo an, trong đó có Mỹ, đồng thuận bày tỏ ủng hộ "đối với chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Qatar".

Tuy nhiên, văn kiện không nhắc đến bên tiến hành cuộc không kích là Israel. Tại cuộc họp của Hội đồng Bảo an LHQ, quyền Đại sứ Mỹ Dorothy Shea gây tranh cãi khi nói rằng, hành động đơn phương không kích vào Qatar, quốc gia có chủ quyền đang cùng Mỹ làm trung gian hòa giải, là hành động "không khôn ngoan", nhưng tin rằng nó "có thể là cơ hội cho hòa bình".

Không có nhiều quốc gia hài lòng với cách tiếp cận nêu trên của Mỹ. Tờ Japan Times viết, với các nước Vùng Vịnh, việc Israel tấn công Qatar mà không chịu hậu quả, cũng như việc Mỹ ủng hộ Israel đã khiến họ quan ngại về cam kết bảo vệ của Mỹ. Viện nghiên cứu hòa bình quốc tế Stockholm (SIPRI) cho biết, trong giai đoạn 2020-2024, các nước Vùng Vịnh là Arab Saudi, Qatar, Kuwait và Các tiểu Vương quốc Arab Thống nhất (UAE) nằm trong nhóm các quốc gia mua sắm nhiều vũ khí Mỹ nhất.

Bên cạnh đó, uy tín của Mỹ trong việc đưa ra các đề xuất ngừng bắn trong các cuộc xung đột, nhất là xung đột Dải Gaza, "dựa trên niềm tin rằng, Mỹ có thể và sẽ thực hiện bất cứ điều gì đã được đồng thuận". Bởi vậy, việc Washington không thể kiểm soát đồng minh gần gũi là Israel đã kéo theo sự hoài nghi về tính hợp lệ, khả thi của các bảo đảm mà Mỹ đưa ra. Điều này theo đó đóng sập cánh cửa đối với đề xuất được Mỹ đưa ra về Dải Gaza.

Phi đội F-35 hiện đại của Israel.

Trong động thái khác được mô tả là đã khiến các nước Vùng Vịnh thêm lo lắng, Tổng thống Donald Trump đã cử Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio tới thăm Israel ngay sau vụ tập kích Doha. Khi cùng Ngoại trưởng Mỹ thăm Bức tường phía Tây ở thành phố Jerusalem, Thủ tướng Israel Netanyahu hào hứng khoe sự hiện diện của ông Rubio là "minh chứng cho sự bền vững, sức mạnh của liên minh Israel-Mỹ, vốn luôn mạnh mẽ và bền bỉ".

Trên phương diện pháp lý, Israel những ngày qua liên tiếp viện dẫn các điều ước quốc tế để giải thích cho đòn tấn công vào Qatar. Ngày 15/9, Thủ tướng Israel Netanyahu đã đề cập đến Nghị quyết 1373 của LHQ, vốn được phê chuẩn sau vụ tấn công ngày 11/9/2001, trong đó nêu rằng, không quốc gia nào được phép chứa chấp hoặc cung cấp nơi ẩn náu an toàn cho các tổ chức khủng bố. Tuy nhiên, Hội đồng Bảo an LHQ chưa hề đưa ra nghị quyết nào liệt Hamas vào "danh sách đen" khủng bố.

Trước đó, Israel cũng nhắc đến Điều 51 của Hiến chương LHQ về quyền tự vệ của các quốc gia, nhưng Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ), cơ quan của LHQ, đã giải thích quyền này theo nghĩa hẹp là các quốc gia thành viên chỉ có thể thực hiện các cuộc tấn công như vậy để đáp trả các mối đe dọa từ các quốc gia thành viên khác, chứ không phải từ các nhóm vũ trang như Hamas. Theo quan điểm của ICJ, các quốc gia không thể viện dẫn Điều 51 để "tự vệ" trước các tác nhân phi nhà nước và cần tìm kiếm sự hợp tác của các nước chủ nhà hoặc nêu đề xuất lên Hội đồng Bảo an.

Tại cuộc họp khẩn cấp của Hội đồng Bảo an về vụ việc, Phó Tổng thư ký LHQ phụ trách các vấn đề chính trị Rosemary DiCarlo bày tỏ lo ngại cuộc không kích vào Doha là "sự leo thang đáng báo động", có nguy cơ mở ra giai đoạn căng thẳng mới và nguy hiểm, đe dọa nghiêm trọng đến hòa bình cũng như ổn định khu vực.

Nguyễn Viết

Nguồn ANTG : https://antgct.cand.com.vn/chuyen-de/khi-trat-tu-trung-dong-them-mot-lan-bi-thach-thuc-i782544/