Nghề đánh bắt, chế biến mắm tép ở đồng chiêm trũng xứ Thanh

3 giờ trướcBài gốc

Ở đây, nói về nghề đánh bắt tép trong môi trường tự nhiên (đồng ruộng, hồ đầm, sông ngòi…) trước đây ở một số xã của huyện Hà Trung cũ, tỉnh Thanh Hóa. Ngày nay, môi trường tự nhiên đánh bắt tép dần bị thu hẹp, dịch vụ, ngành nghề phát triển đa dạng đã thu hút lao động chuyển sang ngành nghề khác có thu nhập kinh tế cao hơn…

Người dân vùng đồng chiêm trũng lam lũ mưu sinh, tạo nên đặc sản từ nghề đánh bắt bằng dụng cụ riu tép

Vốn là đồng chiêm trũng nên nguồn tép dồi dào. Đã có nhiều cách đánh bắt tép của người nông dân trước đây khá hiệu quả như: đơm chúm, kéo te, kéo vó, đánh dậm, xúc, riu tép… Có nhiều kiểu đánh bắt tép độc đáo, phổ biến là: đánh nhủn (nhủn không có càng như riu) ở làng Đô Mỹ, xã Hà Tân cũ. Hằng năm, cứ vào tháng 9, 10 âm lịch, nước thường rút cạn nên tép, tôm, cua, ốc nhiều mà đánh bắt lại dễ. Đi nhủn thường vào ban đêm. Nước lội vừa đầu gối hoặc gần đến bụng. Một cái nhủn từ 1-2 người đẩy để dồn tép, tôm vào. Khi gần đầy nhủn, xúc tép ra đãi sạch cỏ rác, cho tép vào giỏ đựng. Đánh nhủn có thể được cả cua, ốc và cá nhỏ. Nghề này thu nhập khá nhưng vất vả vì liên tục dầm mình dưới nước, vừa ướt vừa rét vào mùa đông. Người làng Đô Mỹ có câu nói ngẫm mà xót xa:

“Tháng 9 tới, quay nghề đánh tép
Trời mùa đông gió rét lạnh lùng
Áo tơi thay thế áo bông
Chân lội nước đồng, đạp nước như không…”

Hình ảnh “chưa mưa đã úng, chưa nắng đã hạn” phản ánh sự vất vả lam lũ của người đồng chiêm trũng truyền đời gắn bó mưu sinh.

Người dân dầm mình trong nước vất vả đánh bắt tép đồng chiêm trũng để làm mắm đặc sản

Khác ở Đô Mỹ, làng Đình Trung (xã Hà Yên cũ) và làng Đồng Ô (xã Hà Tiến cũ) sống với nghề đánh riu tép. Riu là dụng cụ để đánh bắt tép được làm bằng tre, có càng và cong ngược giống hình con tôm, khi đẩy riu lướt trong nước dễ dàng, trơn tru. Nghề đánh riu cũng diễn ra phổ biến vào tháng 9-10 âm lịch. Lúc này, trong đồng, ngoài sông đã cạn nước, cả làng đồng loạt mang riu ra đẩy, người đông như đi trẩy hội đánh tép trên cánh đồng… Khi tép đầy bầu riu, đem đãi sạch cỏ rác rồi cho vào đồ đựng. Mỗi lần như vậy gọi là một “mẻ riu”. Một buổi có thể đánh được 6-7 mẻ (nhiều thì lượng tép nhiều hơn, từ 15-20kg, nơi ít thì một buổi cũng từ 5-6kg tép). Tép đánh bắt được đem đi bán, hoặc trao đổi lấy lương thực, thực phẩm, hoặc đem muối mắm để ăn hằng ngày. Người làng Đồng Ô, Đình Trung có khá nhiều kinh nghiệm chọn địa điểm để nhủi, riu đánh bắt tép. Ví như: đồng ruộng có nhiều loại rong rẻ và rong trơn thì tép ngon, chỗ nào nhiều rong đuôi chó thì không nên đánh.

Mắm tép tiến vua của làng Đình Trung - đặc sản nổi tiếng được lưu truyền bao đời

Đặc biệt, làng Đình Trung (Hà Yên cũ) là địa phương duy nhất được chọn là nơi chế biến nước mắm tép làm món “đặc sản” để tiến vua nhà Nguyễn. Cũng vì vậy, từ rất lâu, nước mắm tép Đình Trung đã trở thành loại ẩm thực nổi tiếng trong cả nước. Muốn làm ra loại nước mắm ngon để tiến vua, người làng Đình Trung phải cử những người khỏe mạnh, thành thạo đến tận khe Gia Giã (làng Cổ Đam, xã Hà Lan, thị xã Bỉm Sơn cũ) để đánh bắt loại tép riu nhỏ có màu xanh óng đem về. Khi muối mắm, tép lên màu đỏ đẹp và rất ngon. Việc muối mắm tép hoặc chế biến thành nước mắm tép để ăn hằng ngày thì hầu như làng quê nào của Hà Trung cũng làm. Tuy nhiên, nước mắm tép ngon và nổi tiếng nhất vẫn là loại nước mắm “đặc sản tiến vua” do người làng Đình Trung (xã Hà Yên cũ) chế biến. Còn nói về mắm tép muối (có thính gạo hoặc ngô giã nhỏ) thì ngon và nổi tiếng nhất vẫn phải nhắc tới mắm tép của làng Đồng Ô (xã Hà Tiến cũ).

Nhằm đề cao giá trị nước mắm “tiến vua”, người làng Đình Trung đã từng ví von: “Dò nạc Yên Xá, nước mắm Đình Trung”.

Còn làng Đồng Ô (xã Hà Tiến cũ) cũng tự hào với đặc sản mắm tép của làng mình để ngợi ca một nét hồn quê:

“Đồng Ô mắm tép tuyệt vời
Món ăn thường nhật suốt đời quê ta
Lạ miệng với khách phương xa
Quý món mắm đỏ như là yến tươi
Mắm tép đặc sản làng tôi
Mắm thành ngô lúa từ thời tổ tiên
Cũng vì cái cảnh đồng chiêm
Bão mưa lụt lội triền miên suốt mùa
Đồng điền ít ỏi chân chua
Năng suất thấp kém chỉ vừa thuế tô
Trời ban nghề phụ Đồng Ô
Chuyên nghề cá tép ốc cua một thời
Ngày nay dân đã đổi đời
Mênh mông thảm lúa xây đời ấm no
Thế mà mắm tép Đồng Ô
Vẫn là hương vị ước mơ bao người
Ai từng sống ở quê tôi
Không quên mắm tép ngọt môi mặn tình”
(Tác giả Mai Văn Dổn, làng Đồng Ô).

Sau mỗi mẻ riu đánh bắt, người dân cần đãi sạch cỏ rác và tạp chất để lấy tép tinh sạch

Nghề đánh bắt thủy sản trong môi trường tự nhiên ở đồng chiêm trũng Hà Trung khá đa dạng và phong phú, một thời đem lại giá trị không nhỏ trong đời sống hằng ngày của người dân quê. Và cũng chính con tép bé tí xíu nhất trong vô số các loại thủy sinh nước ngọt ấy, nhờ bàn tay khéo léo của người lao động, đã từ món ăn dân dã phổ biến “đổi ngôi” trở thành món đặc sản “tiến vua”. Nhớ lại thời bao cấp, chính cái tôm, cái tép, con cua, con ốc… đồng chiêm trũng đã từng nuôi sống con người, giúp con người vượt qua mọi gian nan thử thách.

Mắm tép Đình Trung, sản phẩm OCOP 3 sao

Con tép được chế biến ra mắm tép, nước mắm tép không chỉ để sử dụng trong bữa ăn mà còn là một thứ hàng hóa. Qua bao vất vả, cực nhọc, lam lũ của người dân nơi đây, hiện sản phẩm mắm tép OCOP 3 sao làng Đình Trung đã trở thành thương hiệu rất “hot” đối với thị trường trong và ngoài nước. Tuy vậy, con tép đồng chiêm có thể bị tuyệt chủng vì ô nhiễm môi trường, nguồn nước nếu không có biện pháp tích cực bảo vệ kịp thời. Tin rằng, con tép sẽ không bị tận diệt và đặc sản nước mắm tép - mắm tép ở các làng Đình Trung, Đồng Ô, Đô Mỹ và một số địa phương ở Hà Trung sẽ tiếp tục phát triển, đáp ứng nhu cầu thị trường hiện nay.

Lê Như Cương

Nguồn VHPT : https://vanhoavaphattrien.vn/nghe-danh-bat-che-bien-mam-tep-o-dong-chiem-trung-xu-thanh-a29982.html