Nghệ thuật thiết kế bìa sách, báo và tạp chí: Từ nét vẽ mộc mạc đến cuộc chơi số hóa đầy sắc màu

một ngày trướcBài gốc

"Cửa ngõ" đưa độc giả tiếp cận nội dung

Thiết kế bìa sách, báo và tạp chí không đơn thuần là hình thức trang trí, mà còn là cửa ngõ đầu tiên đưa độc giả tiếp cận nội dung. Từ những ấn phẩm báo chí đầu tiên của Việt Nam như Gia Định Báo (chữ quốc ngữ, 1865), Nam Phong và tờ Thanh niên Tạp chí (1917) đến các bộ sách văn học, chính trị - xã hội thời kỳ kháng chiến, chúng ta đều thấy vai trò quan trọng của thiết kế bìa trong việc thể hiện tinh thần, thông điệp và bản sắc văn hóa của thời đại.

Bìa sách ảnh "Điều giản dị" của nhà nhiếp ảnh Vũ Huyến.

Rất nhiều họa sĩ cùng bao tên tuổi lẫy lừng của nền Hội họa Việt Nam đồng hành bên những trang báo, bìa sách, tạp chí in ngay từ những ngày đầu của nền xuất bản sách, báo Việt Nam. Thiết kế, trình bày sách, báo chí chính là "ngôn ngữ thứ hai, là điểm nhấn bằng hình" của sách, báo. Lặng lẽ và âm thầm nhiều họa sĩ đã để lại tên tuổi cùng dấu ấn cá nhân của mình qua các tác phẩm vẽ bìa sách, bìa báo…

Với họ, vẽ cho các tờ báo vừa là cái duyên, cái thú, vừa là cái nghiệp mà mỗi họa sĩ phải tự tạo nên mình. Các họa sĩ đã song hành cùng các nhà báo, nhà văn, nhà thơ, các biên tập viên… trong việc xuất bản, kể chuyện, phản ánh muôn mặt đời sống xã hội và tạo nên bản sắc riêng của bìa sách, báo chí Việt Nam. Ngày nay, khi công cuộc cách mạng kỹ thuật công nghệ số và trí tuệ nhân tạo (AI) đang len lỏi vào mọi công đoạn sản xuất, từ nội dung, hình thức, biên tập, chỉnh sửa… thì nghệ thuật thiết kế bìa sách, báo chí đang đối diện với những thay đổi to lớn, cả về cơ hội lẫn thách thức mỗi ngày.

Thời kỳ trước đổi mới, thiết kế bìa chủ yếu sử dụng minh họa thủ công của các họa sĩ có tên tuổi nhằm hấp dẫn người đọc, in ấn đơn giản thường là đơn sắc hoặc in đá, in typo. Nhiều bìa sách, báo mang giá trị thẩm mỹ cao dù công cụ và kỹ thuật còn hạn chế. Tác phẩm của các họa sĩ như Lê Thiệp, Tô Ngọc Vân, Bùi Xuân Phái, Văn Cao, Sĩ Ngọc, Tạ Thúc Bình… cho đến các họa sĩ kế tiếp như: Thành Chương, Nguyễn Minh Hải, Lê Đức Hiệp, Trần Quốc Tuấn, Lâm Xuân Hải… cùng các họa sĩ hiện đại sau này như: Đỗ Dũng, Thanh Toàn, Tiến Vượng, Xuân Khôi, Lê Tâm, Hữu Khoa, Lê Phương. Phía Nam có Đỗ Trung Quân, Đức Lâm, Hoàng Tường, Nguyễn Ngọc Thuần, trẻ thì có Mai Thanh, Bình An, Tất Sĩ, Ngọc Châu, Tuyết Ngần, Vương Thị Thúy, Cao Thị Thúy, Lê Thị Hồng …

Họ đã góp phần làm nên những dấu ấn nghệ thuật đậm nét trong thiết kế bìa sách, báo chí Việt Nam. Không chỉ truyền đạt thông tin, các trang bìa sách, báo còn tạo tính cá nhân và bản sắc thị giác cho mỗi cuốn sách, mỗi tờ báo. Có những trang bìa khiến người đọc nhớ đến bài viết lâu dài, thậm chí trở thành biểu tượng văn hóa một thời. Nhiều tác phẩm vẽ bìa sách, bìa báo, tạp chí (bản gốc) đã trở thành những tác phẩm đắt giá được giới sưu tầm hội họa lưu giữ, săn tìm.

Sau những năm 2000, khi kỹ thuật số được cập nhật mạnh mẽ, kinh tế thị trường trên các ấn phẩm báo chí, xuất bản diễn ra sôi nổi, các ấn phẩm báo chí, xuất bản nở rộ, đòi hỏi số lượng các họa sĩ thiết kế và vẽ bìa tăng cao, khi mà nhiều họa sĩ danh tiếng đã già, nhiều người đã mất, nhiều tòa soạn phải dùng các kỹ thuật viên tham gia quá trình thiết kế mỹ thuật sách, báo chí, nhiều người không học mỹ thuật, chỉ học kỹ thuật vi tính đã tham gia thiết kế và thậm chí tham gia vẽ, thiết kế bìa sách, báo, tạp chí.. nên nhiều tờ báo chất lượng mỹ thuật và các trang bìa bị suy giảm đáng kể.

Có những tờ báo chỉ coi mỹ thuật của sách, báo là "phần phụ", đứng sau các ban chuyên môn khác, mà nặng về nội dung. Ngay ở các tờ báo dành cho tuổi thiếu nhi, nơi cần lực lượng họa sĩ đông đảo, vững chắc cũng đặt vị trí các họa sĩ chưa tương xứng, chịu sự chi phối "giám định mỹ thuật". Nhiều họa sĩ có chuyên môn giỏi, thành danh đã lặng lẽ chuyển nghề, nhiều họa sĩ giỏi là công tác viên cũng không còn háo hức như xưa. Nhìn vào nhiều tờ báo dành cho trẻ em, hay tuổi mới lớn giờ chỉ thấy các trang bìa "màu mè diêm dúa" mà đã thiếu hẳn những nét vẽ khỏe khoắn ngộ nghĩnh ngày nào. Thậm chí, để nhớ đến một cái tên họa sĩ danh tiếng trong nhiều tờ báo kia cũng rất khó kiếm…

"Chìa khóa" khẳng định vị thế

Trong thời đại số, độc giả ngày càng tiếp cận nội dung qua thiết bị điện tử như điện thoại, máy tính bảng, Kindle... Bìa sách, báo giờ đây không chỉ xuất hiện trên trang in, mà còn trên các nền tảng số, các sàn thương mại điện tử, website và mạng xã hội. Điều này đòi hỏi người thiết kế không chỉ am hiểu mỹ thuật, mà còn phải thích nghi với yêu cầu về kích thước, định dạng, tỉ lệ hiển thị và khả năng nhận diện trên môi trường số.

Bìa Tạp chí Việt Nam Hội nhập của họa sĩ Đỗ Ngọc Dũng.

Với sự hỗ trợ của các phần mềm như Adobe Illustrator, Photoshop, InDesign và các công cụ AI hỗ trợ thiết kế, người thiết kế hiện nay có khả năng thử nghiệm nhiều phong cách, sáng tạo hình ảnh động (motion cover), bìa sách tương tác (interactive cover), hay tạo hiệu ứng AR (Augmented Reality) trong quảng bá sản phẩm.

Tuy nhiên, vấn đề đặt ra là tính cá nhân hóa, bản sắc văn hóa trong thiết kế có đang bị lãng quên giữa một "biển lớn" của mẫu mã quốc tế hóa? Trong môi trường số, nhiều bìa sách, báo chí bị đạo nhái, sao chép ý tưởng một cách trắng trợn. Các nền tảng xuất bản trực tuyến cho phép cá nhân tự thiết kế và in sách khiến thị trường bìa sách, báo trở nên phong phú nhưng không đồng đều về chất lượng. Ngoài ra, sự thiếu vắng của giáo trình chuyên sâu về thiết kế bìa trong giáo dục nghệ thuật cũng là một thách thức trong đào tạo đội ngũ kế cận.

Bìa Báo Thiếu niên Tiền phong của họa sĩ Tiến Vượng.

Có thể nói, thiết kế bìa sách, báo chí không chỉ là nét vẽ, hình ảnh, mà đó còn là tiếng nói, cách diễn ngôn bằng hình trong thời đại bùng nổ thông tin. Khi người đọc đang bị chữ nghĩa và hình ảnh đại trà lấn át… thì những hình ảnh, nét vẽ độc đáo có chiều sâu, thẩm mỹ và nhân văn lại càng quý giá, bởi chúng luôn tạo nên sự khác biệt, điểm dừng, sự lắng lại, và góc nhìn khác biệt trong dòng chảy tin tức và truyền thông kỷ nguyên số hôm nay.

Thiết kế bìa sách, báo, tạp chí là nơi hội tụ của mỹ thuật, công nghệ, văn hóa và tâm lý người đọc. Dù là trang giấy hay nền tảng số, bìa sách, báo và tạp chí vẫn là cầu nối đầu tiên giữa tác phẩm và công chúng. Do vậy, cần xây dựng hành lang pháp lý rõ ràng về bản quyền trong thiết kế bìa in cũng như công nghệ số.

Tổ chức các giải thưởng, triển lãm thường niên về thiết kế bìa sách, báo Việt Nam để vinh danh, khuyến khích sáng tạo. Phát triển chương trình đào tạo chuyên sâu về thiết kế bìa tại các trường đại học mỹ thuật, truyền thông, thiết kế đồ họa. Khuyến khích tích hợp bản sắc văn hóa Việt trong thiết kế hiện đại, để mỗi bìa sách, báo, tạp chí không chỉ là sản phẩm nghệ thuật, mà còn là dấu ấn văn hóa của một dân tộc.

Để đưa việc thiết kế bìa sách, báo và tạp chí trở về đúng vị trí của nó, các tòa soạn báo cần hiểu rõ sức mạnh của loại hình nghệ thuật này. Nếu biết "chuyển mình" đúng cách, không để bị xóa nhòa bởi nặng kỹ thuật khô khan AI mà còn cần tái sinh mạnh mẽ hơn, như một ngôn ngữ diễn ngôn kênh hình mới đầy cảm xúc và sáng tạo trong kỷ nguyên số. Việc kết hợp hài hòa giữa sáng tạo của con người và trí tuệ nhân tạo chính là chìa khóa để các trang bìa sách, báo chí Việt Nam khẳng định vị thế trong dòng chảy thông tin toàn cầu.

Lê Tiến Vượng

Nguồn VNCA : https://vnca.cand.com.vn/doi-song-van-hoa/nghe-thuat-thiet-ke-bia-sach-bao-va-tap-chi-tu-net-ve-moc-mac-den-cuoc-choi-so-hoa-day-sac-mau-i770701/