Nghịch lý 5% và khoảng trống an sinh của lao động phi chính thức

2 giờ trướcBài gốc

Lao động phi chính thức - khu vực lao động chiếm hơn 70% lực lượng lao động Việt Nam, nhưng chỉ khoảng 5% trong số này tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện. Ảnh: ĐẠT THÀNH

Khu vực kinh tế phi chính thức - trong đó phần lớn gồm những người làm việc tự do như tài xế xe công nghệ, shipper, tiểu thương, hộ kinh doanh nhỏ hay nông dân sản xuất hàng hóa - giữ vai trò quan trọng trong việc tạo việc làm và duy trì sinh kế cho hàng chục triệu người. Sự hiện diện của lao động phi chính thức trải rộng từ dịch vụ đô thị, thương mại truyền thống đến kinh tế nền tảng, góp phần vận hành nhịp sống kinh tế thường nhật.

Tuy nhiên, chính tại trụ cột bảo hiểm xã hội (BHXH), khoảng trống an sinh của khu vực này bộc lộ rõ nhất. Theo ước tính của Ngân hàng Thế giới (World Bank), khu vực lao động phi chính thức chiếm hơn 70% lực lượng lao động Việt Nam, nhưng chỉ khoảng 5% trong số này tham gia BHXH tự nguyện(1). Trong bối cảnh dân số đang già hóa nhanh, con số ấy không chỉ là một thống kê đáng suy nghĩ, mà còn là tín hiệu cảnh báo về rủi ro an sinh tích tụ trong tương lai. Câu hỏi đặt ra là vì sao BHXH tự nguyện - vốn được thiết kế để mở rộng an sinh cho lao động tự do - vẫn chưa thể trở thành chỗ dựa đối với chính nhóm này?

Thu hẹp khoảng trống an sinh cho khu vực lao động phi chính thức không chỉ là yêu cầu về công bằng xã hội. Đó còn là điều kiện để hệ thống an sinh vận hành bền vững trong một nền kinh tế đang có nhiều biến chuyển.

Một rào cản quan trọng xuất phát từ sự lệch pha giữa đặc điểm thu nhập và cơ chế đóng. Thu nhập của nhiều lao động tự do thường nhỏ lẻ, phát sinh theo từng cuốc xe, đơn hàng hay tập trung theo thời điểm mùa vụ, trong khi nghĩa vụ đóng BHXH lại mang tính cố định hàng tháng. Trong bài toán chi tiêu của hộ gia đình, những khoản chi trước mắt như tiền nhà, tiền học hay khám chữa bệnh thường được ưu tiên hơn một khoản tích lũy dài hạn cho tương lai xa.

Bên cạnh đó, phạm vi quyền lợi cũng là một trở ngại không nhỏ. Trong một thời gian dài, BHXH tự nguyện chủ yếu xoay quanh hưu trí và tử tuất - những chế độ có ý nghĩa dài hạn nhưng chưa chạm đúng mối lo trước mắt của người lao động. Dù Luật BHXH 2024 (có hiệu lực từ ngày 1-7-2025) đã bổ sung trợ cấp thai sản và rút ngắn thời gian đóng tối thiểu xuống còn 15 năm, thì dưới góc nhìn của người sống dựa vào thu nhập hàng ngày, rủi ro lớn nhất vẫn là ốm đau hay tai nạn khiến dòng thu nhập bị gián đoạn. Các quyền lợi hiện tại, vì vậy, chưa tạo được cảm nhận rõ ràng về một cơ chế thay thế thu nhập khi họ buộc phải tạm ngừng lao động.

Nói cách khác, hệ thống hiện hành vẫn thiếu một điểm bắt đầu đủ “vừa sức” và linh hoạt để người lao động tự do có thể bước vào một cách tự tin. Thật ra, đây không phải là vấn đề riêng của Việt Nam; nhiều quốc gia có cơ cấu lao động tương đồng với nước ta đã và đang đối mặt bài toán tương tự, và kinh nghiệm của họ cho thấy những điều chỉnh nhỏ trong thiết kế có thể tạo ra sự thay đổi đáng kể.

Tại Thái Lan, chương trình BHXH theo điều 40 của Luật An sinh xã hội được Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) đánh giá là một trong những mô hình tiếp cận lao động phi chính thức hiệu quả trong khu vực. Cơ chế cho phép người lao động lựa chọn mức đóng linh hoạt, kết hợp với hỗ trợ từ ngân sách nhà nước, đã giúp số người tham gia tăng mạnh trong các giai đoạn được khuyến khích chính sách, đặc biệt khi nhà nước trực tiếp trợ cấp một phần đáng kể mức đóng. Thực tế này cho thấy lao động tự do có độ nhạy cao với những công cụ tài chính phù hợp với khả năng chi trả.

Hệ thống hiện hành vẫn thiếu một điểm bắt đầu đủ “vừa sức” và linh hoạt để người lao động tự do có thể bước vào một cách tự tin. Kinh nghiệm từ các nước cho thấy những điều chỉnh nhỏ trong thiết kế có thể tạo ra sự thay đổi đáng kể.

Indonesia cũng áp dụng cách tiếp cận tương tự khi cho phép người lao động lựa chọn từng gói bảo vệ riêng trong hệ thống BHXH dành cho khu vực lao động phi chính thức. Thay vì yêu cầu tham gia một gói bảo hiểm trọn vẹn ngay từ đầu, lao động tự do có thể lựa chọn từng chế độ cơ bản như bảo hiểm tai nạn lao động hoặc tử tuất với chi phí thấp. Cách “chia nhỏ quyền lợi” này được ILO và Hiệp hội An sinh xã hội quốc tế (ISSA) ghi nhận là giúp hạ thấp rào cản gia nhập, đồng thời tạo bước đệm để người lao động làm quen với hệ thống an sinh trước khi tiến tới các cam kết dài hạn hơn.

Những kinh nghiệm này cho thấy, bên cạnh việc mở rộng số lượng chế độ, chính sách cần đồng thời xây dựng một điểm khởi đầu vừa sức - nơi người lao động có thể tiếp cận những quyền lợi phù hợp với nhu cầu ngắn hạn, từ đó tạo nền tảng để họ từng bước gắn bó lâu dài với hệ thống. Trong bối cảnh kinh tế số phát triển, một minh họa đáng chú ý cho cách tiếp cận này là mô hình đóng góp vi mô (micro-contributions). Mô hình này đang được một số nước như Philippines, Indonesia và Ấn Độ thử nghiệm. Theo đó, mỗi giao dịch trên nền tảng số có thể tự động trích một khoản rất nhỏ vào tài khoản BHXH của người lao động. Khi đó, BHXH không còn là một khoản phải “dành dụm rồi đi nộp”, mà trở thành dòng tích lũy đều đặn gắn trực tiếp với thu nhập hàng ngày.

Sự cần thiết phải thay đổi tư duy chính sách càng rõ rệt hơn khi đặt trong bối cảnh áp lực nhân khẩu học. Việt Nam được dự báo sẽ bước vào giai đoạn “dân số già” vào khoảng giữa những năm 2030. Nếu độ bao phủ BHXH, đặc biệt trong khu vực lao động phi chính thức, không được cải thiện đáng kể trong thập niên tới, hệ quả nhãn tiền sẽ là một lớp người cao tuổi đông đảo không có lương hưu. Khi đó, gánh nặng bảo đảm mức sống tối thiểu nhiều khả năng sẽ chuyển sang ngân sách nhà nước, ảnh hưởng trực tiếp đến các ưu tiên phát triển trong dài hạn.

Thu hẹp khoảng trống an sinh cho khu vực lao động phi chính thức, vì vậy, không chỉ là yêu cầu về công bằng xã hội. Đó còn là điều kiện để hệ thống an sinh vận hành bền vững trong một nền kinh tế đang có nhiều biến chuyển.

(1) https://baohiemxahoi.gov.vn/tintuc/Pages/hoat-dong-bhxh-viet-nam.aspx?ItemID=25769&CateID=52&fbclid=IwY2xjawOnmk1leHRuA2FlbQIxMABicmlkETFxdmNsWlFKM1lQSVdqTHU2c3J0YwZhcHBfaWQQMjIyMDM5MTc4ODIwMDg5MgABHtbny8BWDwwd95Q_kWKVYDdZPa_IxA0dB_VwJ1kMOfdjZ_vFo8-UUNoG4LGe_aem_5XNsCFrelmyXeutX2qbUyw

Phạm Đăng Khoa

Nguồn Saigon Times : https://thesaigontimes.vn/nghich-ly-5-va-khoang-trong-an-sinh-cua-lao-dong-phi-chinh-thuc/