Sông Tô Lịch qua biến thiên lịch sử

2 giờ trướcBài gốc

Chợ họp ở các bến sông Tô Lịch thế kỷ 14. Tranh của họa sĩ Thành Phong.

Sông Tô Lịch dài khoảng 14 km, bắt đầu từ đầu đường Hoàng Quốc Việt, phường Nghĩa Đô chảy về phía nam thành phố, ra sông Nhuệ đoạn xã Hữu Hòa. Dòng sông này bị ô nhiễm, nhưng hiện nay đang có dấu hiệu hồi sinh nhờ những dự án cải tạo môi trường của UBND Thành phố Hà Nội.

Dòng sông thơ mộng trải nhiều biến thiên

Sông Tô Lịch từng có quá khứ huy hoàng với vai trò là đường bao của kinh thành Thăng Long và là dòng sông thơ mộng như mô tả trong câu thơ xưa “Nước sông Tô vừa trong vừa mát / Em ghé thuyền đỗ sát thuyền anh”.

Theo sách Đại Nam nhất thống chí thì “Sông Tô ở phía Đông tỉnh thành Hà Nội, là phân lưu của sông Nhị, chảy theo phía Bắc tỉnh thành vào cửa cống thôn Hương Bài, tổng Đồng Xuân, huyện Thọ Xương rồi chảy sang phía Tây huyện Vĩnh Thuận đến xã Nghĩa Đô ở phía Đông huyện Từ Liêm và các tổng thuộc huyện Thanh Trì, quanh co gần 60 dặm… rồi chảy vào sông Nhuệ”.

Trước thế kỷ XII, thuyền có thể đi lại dễ dàng trên sông Tô và vào ra sông Hồng qua hai cửa. Cửa thứ nhất là Thiên Phù, nhưng đoạn sông từ bến Nhật Tân cho đến làng Bưởi bị cạn hẳn vào giữa thời Lý. Cửa thứ hai là Hương Bài tức Giang Khẩu, sau đổi tên là Hà Khẩu, gần đầu cầu Chương Dương bây giờ.

Tập điều kiện thầu thi công cầu đường sắt cắt ngang sông Tô Lịch. Nguồn: TTLTQGI.

Trong quá trình quy hoạch Hà Nội, người Pháp đã cho lấp, bê tông hóa phố phường và gần nửa chiều dài của sông Tô Lịch chính thức bị lấp dòng, cống hóa. Từ đó, Tô Lịch trở thành một kênh nước thải.

Để có quỹ đất phục vụ cho việc quy hoạch và mở rộng mạng lưới phố phường, người Pháp đã lấp sông Tô từ Thụy Khuê qua các phố Phan Đình Phùng, Hàng Lược, Ngõ Gạch… rồi tiến dần ra đến chân cầu Long Biên ngày nay. Bên cạnh đó, để lục địa hóa thành phố sông hồ này, một mặt họ lấp hai cửa sông Tô, lấp dòng sông; một mặt mở đường, xây cầu, làm nhà trên những khu đất nhân tạo mới.

Theo Nghị định ngày 06/4/1888 của Toàn quyền Đông Dương, các chợ có mái che được xây dựng trong đó có chợ ở phố Hàng Gạo (nay là chợ Đồng Xuân). Phố này có tên phố Chợ Gạo bởi vì nó là chỗ để thuyền bè ngược xuôi buôn bán gạo ở ngay cửa sông Tô. Và năm 1889, khúc sông gần Hàng Chiếu bị lấp để xây chợ này. Từ khu chợ này, người Pháp cho đặt cống ngầm kéo dài đến tận ra gần Grand Boudha (phố Quán Thánh ngày nay). Đó là tuyến cống thoát nước đầu tiên của Hà Nội.

Bản đồ các hồ chứa và hệ thống cống dẫn thoát nước ở Hà Nội trước năm 1940. Nguồn: TTLTQGI.

Ngay từ đầu năm 1895, với mong muốn việc lưu thông giữa trung tâm Hà Nội với các vùng lân cận trở nên nhanh chóng thuận tiện, chính quyền Pháp đã xây dựng 3 tuyến xe điện đầu tiên ở Hà Nội: Bờ Hồ - Bạch Mai; Bờ Hồ - Làng Giấy; Bờ Hồ - làng Tân Ấp. Và để xây dựng các tuyến xe điện này, thành phố đã phải cho san lấp lòng sông Tô Lịch và trưng dụng đất đai ven sông.

Như vậy, cùng với việc thành phố Hà Nội được quy hoạch mở rộng, một số đường phố mới ra đời, khu phố Ta và phố Tây được hình thành, được quy hoạch chỉnh trang mở rộng là sự biến mất của nhiều đầm, ao, hồ nói chung và một phần sông Tô Lịch nói riêng. Tô Lịch bị lấp và cống hóa gần một nửa chiều dài, trở thành đường tiêu thoát nước mưa, dẫn nước thải. Con sông dù chưa ô nhiễm như ngày nay, nhưng bắt đầu quá trình “chết dần” từ lúc này.

Ngày nay, dấu vết của sông Tô Lịch ở một số điểm bị lấp vẫn còn, phố Hàng Lược có tên cũ là phố Sông Tô Lịch vì gần như trọn cả con phố nằm trên dòng sông xưa. Nhưng có lẽ dễ nhận ra nhất là phố Ngõ Gạch, Nguyễn Siêu vì phố cong cong mềm mại mà chỉ dáng vẻ của một con sông mới có. Sông Tô Lịch chỉ còn giữ lại được khoảng 14 km chiều dài, bắt đầu từ phía đầu đường Hoàng Quốc Việt giao cắt đường Bưởi (phường Nghĩa Đô), chảy theo đường Vành đai 2 và đường Bưởi, đường Láng và đường Kim Giang về phía Nam, Tây Nam rồi ngoặt sang phía Đông Nam và đổ ra sông Nhuệ.

Dự án cải tạo

Trước tình trạng ô nhiễm nghiêm trọng của sông Tô Lịch, thành phố Hà Nội đã triển khai đồng bộ nhiều biện pháp khắc phục. Sau một thời gian triển khai dự án cải tạo sông, sáng 9/9, cơ quan chuyên môn đã chính thức dẫn nước từ Hồ Tây về sông Tô Lịch. Dòng nước xanh đã trở lại trên sông Tô sau nhiều năm ô nhiễm.

Ngày 10/10 tới đây, thành phố Hà Nội sẽ khởi công dự án xây dựng công viên hai bên bờ sông Tô Lịch. Dự án kỳ vọng sẽ biến con sông thành không gian công cộng hiện đại, vừa là điểm nhấn cảnh quan vừa là nơi sinh hoạt, vui chơi của người dân.

Minh Châu - Nguyễn Hằng

Nguồn Znews : https://znews.vn/song-to-lich-qua-bien-thien-lich-su-post1585398.html