Từ thần đồng đến đỉnh cao: Bài học từ những người thành công muộn

5 giờ trướcBài gốc

Đối với nhiều người, việc trải nghiệm đa dạng và tiến bộ chậm rãi có thể chính là lợi thế để đi đến đỉnh cao cuối cùng. Ảnh: UN

Trong nhiều năm, mô hình giáo dục nuôi dưỡng tài năng sớm, tập trung mạnh vào một lĩnh vực ngay từ nhỏ vẫn được xem là con đường ngắn nhất để tạo ra những cá nhân xuất chúng.

Tuy nhiên, một nghiên cứu mới công bố trên tạp chí Science đang đặt lại vấn đề này, khi cho thấy: những người đạt tới đỉnh cao nhất trong sự nghiệp khi trưởng thành thường không phải là các “thần đồng” nổi bật từ thuở thiếu niên, mà là những người phát triển chậm rãi, với nền tảng trải nghiệm đa dạng.

Thành tích sớm không bảo đảm thành công lâu dài

Nghiên cứu chỉ ra rằng các thành tích ưu tú ở lứa tuổi học sinh thường gắn liền với sự “chuyên môn hóa” sớm và gần như tuyệt đối. Một học sinh theo piano thường không học nhạc cụ khác; một vận động viên trẻ theo bơi lội hiếm khi tham gia các môn thể thao khác. Cách tiếp cận này giúp đạt kết quả nhanh trong ngắn hạn, nhưng lại không phải là khuôn mẫu phổ biến của những người đạt tới đỉnh cao tuyệt đối khi trưởng thành.

Theo nhóm nghiên cứu, khi so sánh những cá nhân đạt được thành tích cao nhất, dữ liệu cho thấy thành tích sớm có mối liên hệ nghịch với thành tích đỉnh cao về sau. Nói cách khác, nổi bật từ sớm không đồng nghĩa với việc sẽ trở thành người xuất sắc nhất trong dài hạn.

Trải nghiệm nhiều lĩnh vực - đặc điểm chung của người thành công muộn

Công trình nghiên cứu phân tích 19 bộ dữ liệu với hơn 34.000 người trưởng thành đạt thành tích cao trên toàn cầu, bao gồm cả các chủ nhân giải Nobel trong lĩnh vực hóa học và vật lý. Đồng thời, 66 nghiên cứu khác về thần đồng trẻ và những cá nhân cận tinh hoa cũng được đưa vào phân tích.

Dữ liệu cho thấy thành tích sớm có mối liên hệ nghịch với thành tích đỉnh cao về sau.

Kết quả cho thấy, những người đạt tới đỉnh cao nghề nghiệp thường có điểm chung là trải nghiệm nhiều lĩnh vực khi còn nhỏ, không quá sớm “đóng khung” bản thân trong một chuyên môn duy nhất, và tiến bộ theo lộ trình dài hơi. Mô hình này xuất hiện nhất quán ở nhiều lĩnh vực khác nhau như thể thao, âm nhạc, khoa học và cờ vua.

Ông Arne Güllich, nhà khoa học thể thao tại Đại học RPTU Kaiserslautern-Landau, đồng tác giả nghiên cứu cho biết: dù yêu cầu kỹ năng, độ tuổi khởi đầu hay độ tuổi đạt đỉnh khác nhau giữa các lĩnh vực, con đường phát triển của những người giỏi nhất thế giới lại có nhiều nét tương đồng.

Gợi mở quan trọng cho giáo dục học đường

Từ góc độ giáo dục, phát hiện này đặt ra câu hỏi lớn đối với xu hướng luyện “thành tích sớm” đang phổ biến ở nhiều quốc gia. Việc yêu cầu học sinh chuyên sâu quá sớm có thể giúp đạt giải thưởng, huy chương hoặc thứ hạng khi còn trẻ, nhưng không nhất thiết tạo nền tảng tốt nhất cho sự phát triển lâu dài.

Nghiên cứu đặt ra câu hỏi lớn đối với xu hướng luyện “thành tích sớm” đang phổ biến ở nhiều quốc gia.

Giáo sư tâm lý học danh dự Dean Keith Simonton thuộc Đại học California nhận định: kết quả nghiên cứu mang lại hy vọng cho số đông học sinh không phải là thần đồng. Theo ông, trong nhiều trường hợp, những người tiến bộ chậm rãi nhưng bền bỉ lại là những người đi xa nhất: “Những người không phải là thần đồng có cơ hội và hy vọng. Như trường hợp rùa lại thắng thỏ”.

Những giới hạn cần lưu ý

Dù vậy, các tác giả cũng thừa nhận những hạn chế của nghiên cứu. Dữ liệu được tổng hợp từ hai loại hình: nghiên cứu tiến cứu (theo dõi những người trẻ có thành tích cao theo thời gian) và nghiên cứu hồi cứu (nhìn lại tuổi thơ của những người thành công khi trưởng thành). Đây không phải là các thí nghiệm ngẫu nhiên trong giáo dục, nơi học sinh được phân nhóm để theo đuổi một hoặc nhiều hoạt động khác nhau.

Bà Ellen Winner, nghiên cứu viên cao cấp tại Dự án Zero của Đại học Harvard, cho rằng việc gộp hai loại dữ liệu khiến khó xác định chính xác vai trò của “nở sớm” và “nở muộn”. Theo bà, nhiều thần đồng có thể bị kiệt quệ hoặc mất động lực, trong khi những người đạt đỉnh cao vẫn thường là những cá nhân đã được nhận diện là “xuất chúng” từ nhỏ, nhưng phát triển theo nhịp độ bền bỉ hơn.

Trong nhiều trường hợp, những người tiến bộ chậm rãi nhưng bền bỉ lại là những người đi xa nhất.

Bên cạnh đó, việc đo lường thành công cũng không đơn giản. Một số thành tựu dễ đánh giá bằng kết quả rõ ràng, nhưng những năng lực như tư duy nhận thức hay sáng tạo lại khó lượng hóa. Trong một số lĩnh vực, nghiên cứu sử dụng thu nhập khi trưởng thành làm chỉ báo thành công - cách tiếp cận vẫn còn gây tranh luận trong giới học thuật.

Ba bài học cho giáo dục trẻ em

Dù chưa thể khẳng định nguyên nhân một cách tuyệt đối, nhóm nghiên cứu đưa ra ba giả thuyết có ý nghĩa quan trọng với giáo dục. Thứ nhất, trải nghiệm nhiều hoạt động giúp trẻ có cơ hội khám phá năng lực thực sự của bản thân. Thứ hai, sự đa dạng trong thử thách sớm có thể nâng cao khả năng học hỏi và thích ứng. Thứ ba, “chuyên môn hóa” quá sớm làm gia tăng nguy cơ gây căng thẳng tâm lý và “cháy động lực”.

“Nhiều người bỏ cuộc quá sớm vì không phù hợp với lĩnh vực được rèn luyện”, ông Güllich cho biết. “Có thể bạn thực sự giỏi ở một lĩnh vực khác, nhưng sẽ không bao giờ biết được nếu chưa từng thử”.

Thông điệp cuối cùng mà nghiên cứu gửi gắm cũng là lời nhắc dành cho phụ huynh và nhà trường: không phải mọi học sinh đều cần trở thành thần đồng. Việc tạo điều kiện để trẻ trải nghiệm, khám phá và phát triển theo nhịp độ riêng có thể không mang lại thành tích sớm, nhưng lại là nền tảng quan trọng cho sự trưởng thành bền vững, cả trong học tập lẫn cuộc sống lâu dài.

Hồng Nhung

Nguồn Đại Biểu Nhân Dân : https://daibieunhandan.vn/tu-than-dong-den-dinh-cao-bai-hoc-tu-nhung-nguoi-thanh-cong-muon-10401292.html