Từ vụ 13 con gà lôi trắng đến những nút thắt CITES ở Việt Nam

16 giờ trướcBài gốc

Hồi tháng 4 năm nay, cơ quan công an tỉnh Thái Bình (cũ) đã khởi tố, bắt tạm giam ông Thái Khắc Thành (sinh năm 1980, trú ở Nghệ An) để điều tra về hành vi vi phạm quy định bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm theo khoản 2, Điều 244 Bộ luật Hình sự. Lý do khởi tố vụ án được báo chí thuật lại là lực lượng chức năng kiểm tra xe ô tô trên đường có vận chuyển 10 con vật nghi là gà lôi trắng – loài thuộc danh mục IB, nhóm động vật nguy cấp, quý, hiếm. Tài xế khai số động vật này được chở theo yêu cầu của ông Thành.

Khám xét khẩn cấp nơi ở của Thành, cơ quan điều tra thu giữ thêm 3 con gà lôi trắng (có tên khoa học Lophura nycthemera), thuộc lớp chim, bộ gà, họ trĩ. Kết quả điều tra xác định tổng cộng ông Thành đã nuôi, vận chuyển, mua bán 13 con gà lôi trắng. Mới đây, tòa án tuyên phạt sơ thẩm ông Thành 6 năm tù.

Gà lôi trắng. Nguồn: Trang web Sinh vật rừng Việt Nam (www.vncreatures.net)

Vụ việc lập tức thu hút sự chú ý của cộng đồng không chỉ vì mức án, mà còn vì nhiều ý kiến băn khoăn: tại sao nuôi loài này lại bị xử nặng như vậy, nhiểu người đang nuôi, báo chí đăng như là mô hình làm giàu… và quy định pháp luật hiện hành liệu đã rõ ràng, dễ hiểu với người dân hay chưa?

Không chỉ là chuyện của một vụ án

Các câu hỏi, thậm chí là chỉ trích trên báo chí, mạng xã hội đưa chúng ta đến một thực tế rộng hơn – việc thực thi Công ước quốc tế về buôn bán các loài động, thực vật hoang dã nguy cấp (gọi tắt là CITES) ở Việt Nam. Sau hơn 30 năm Việt Nam tham gia CITES nhưng thực tiễn vẫn gặp nhiều nút thắt trong triển khai, đặc biệt ở khâu khái niệm, phân loại và thủ tục.

Một cơ sở nhân giống và nuôi gà lôi trắng thương mại, được cho là có giấy phép gây nuôi hợp pháp. Nguồn ảnh: mekongpet.com

Danh mục loài thuộc Phụ lục CITES, danh mục động vật nguy cấp, quý, hiếm theo các nghị định của Chính phủ và danh mục theo Luật Đa dạng sinh học chưa hoàn toàn trùng khớp. Nhiều tên loài khác nhau ở từng văn bản, khiến cơ quan thực thi lẫn người dân khó xác định chính xác một cá thể thuộc nhóm nào, chịu chế tài gì. Có chuyên gia đa dạng sinh học nói vui là danh mục động vật hoang dã nguy cấp, quý, hiếm, rồi lại "đẻ" thêm danh mục nguy cấp, quý, hiếm có thòng thêm câu “ưu tiên bảo vệ”.

Các thuật ngữ như “mẫu vật tiền công ước”, “nuôi sinh sản”, “nuôi sinh trưởng”, “vật dụng cá nhân” vẫn phức tạp, dễ gây nhiều cách hiểu khác nhau trong thực tế. Với những loài lần đầu tiên nuôi, người dân phải xin xác nhận của Cơ quan khoa học CITES Việt Nam, quy trình kéo dài, kèm nhiều yêu cầu về hồ sơ, hình ảnh, nguồn gốc hợp pháp, chứng minh… mà không phải ai cũng đủ điều kiện đáp ứng.

Chồng chồng lớp lớp thủ tục và nặng tính hành chính

Gây nuôi động vật hoang dã vì mục đích thương mại đang diễn ra phổ biến ở nhiều địa phương. Theo thống kê chưa đầy đủ của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cũ, nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường, cả nước có hơn 9.000 cơ sở được cấp phép, nuôi khoảng 2,5 triệu cá thể của 300 loài. Hơn 90% là hộ gia đình, doanh nghiệp tư nhân; còn lại thuộc các vườn thú, khu du lịch sinh thái.

Một trong những phàn nàn lớn từ doanh nghiệp và hộ nuôi hợp pháp là thủ tục đăng ký gây nuôi. Với động vật hoang dã thông thường đã nhiều bước rắc rối, còn với loài nguy cấp thuộc danh mục của CITES, thủ tục phức tạp gấp bội. Người nuôi phải lập phương án gây nuôi theo mẫu, kèm chứng minh nguồn gốc hợp pháp của từng cá thể.

Giữa năm nay, một thanh niên bị tòa án ở Hà Nội tuyên phạt 10 năm tù vì vận chuyển trái phép 30 cá thể rùa nước ngọt đốm đen thuộc loài động vật quý hiếm.

Theo báo chí thì ông Thành đã lên mạng tìm thông tin mua gà lôi trắng trôi nổi, sau khi nuôi ấp nở, ông cũng rao bán trên mạng. Nhưng người viết bài này tin rằng với gia cảnh của ông như báo chí loan tải thì rất khó có khả năng ông đầu tư gây nuôi hợp pháp gà lôi trắng, bởi tài chính, mua nguồn gốc hợp pháp, thời gian chờ đợi thủ tục…

Trên thực tế, không ít trường hợp loài được nuôi nhiều năm ở địa phương nhưng do không rõ quy trình hoặc không đủ hồ sơ chứng minh, lắm cơ sở đã bị xử lý như vi phạm. Điều này tạo cảm giác “làm đúng cũng khó, làm sai thì bị xử”, gây tâm lý e ngại đăng ký chính thức, dẫn đến hoạt động nuôi hay mua bán diễn ra trong “vùng xám”, ai bị bắt phạt là xui thôi.

“Gỡ rối” để thực thi hiệu quả

Với diễn biến trên, hệ quả kép xuất hiện như chúng ta thấy trên thực tế. Thứ nhất, về bảo tồn, việc quản lý lỏng lẻo ở khâu kiểm soát nguồn gốc tạo kẽ hở cho buôn bán bất hợp pháp. Thứ hai về kinh tế – xã hội, các mô hình nuôi sinh sản hợp pháp có thể mang lại sinh kế và giảm áp lực săn bắt trong tự nhiên lại bị bó buộc.

Vụ án gà lôi trắng cho thấy hai mặt: rõ ràng phải xử lý nghiêm hành vi buôn bán loài nguy cấp, quý, hiếm nhưng cũng cần một hệ thống quy định minh bạch, thống nhất để người dân phân biệt được ranh giới giữa hợp pháp và bất hợp pháp. Hiện nay ranh giới này rất mong manh và quá nhiều vụ án, nhiều trường hợp xử phạt hành chính đã xảy ra.

Muốn thực thi công ước CITES có hiệu quả, trước tiên phải rà soát và thống nhất các danh mục loài trong luật, nghị định và thông tư liên quan. Danh mục cần có hướng dẫn tra cứu dễ hiểu, hình ảnh nhận dạng, và cập nhật khoa học tên loài để tránh nhầm lẫn. Nghiên cứu công bố danh mục loài có khả năng gây nuôi sinh sản và cập nhật qua thời gian, thay vì để người dân tự chứng minh mình có khả năng gây nuôi với nhà chức trách.

Bên cạnh đó, cần đơn giản hóa thủ tục đăng ký gây nuôi, chuyển mạnh sang ứng dụng công nghệ số để giảm giấy tờ, rút ngắn thời gian xác nhận. Với loài đã nuôi ổn định, có thể áp dụng cơ chế “công nhận tự động” sau khi chủ cơ sở khai báo, thay vì yêu cầu hồ sơ nguồn gốc từng cá thể.

Nếu không tháo gỡ các nút thắt này, Việt Nam sẽ vừa khó bảo tồn loài nguy cấp, vừa lãng phí tiềm năng kinh tế từ nuôi sinh sản hợp pháp. Vụ án 13 con gà lôi trắng chỉ là một lát cắt nhỏ, nhưng đủ cho thấy đã đến lúc chúng ta cần một cách tiếp cận minh bạch, dễ hiểu và thực tế hơn trong thực thi CITES – để pháp luật vừa nghiêm, vừa khả thi.

Hồng Văn

Nguồn Saigon Times : https://thesaigontimes.vn/tu-vu-13-con-ga-loi-trang-den-nhung-nut-that-cites-o-viet-nam/