Vai trò của nguyên ngữ trong các ngành khoa học xã hội và nhân văn

4 giờ trướcBài gốc

Sự phát triển của Phạn ngữ trong Phật giáo Đại thừa

TS.Đỗ Quốc Bảo mở đầu bằng việc phân tích vai trò quan trọng của Phạn ngữ trong Phật giáo, đặc biệt là Phật giáo Đại thừa. Theo ông, tuy Phật giáo ban đầu được truyền bá qua các phương ngữ Ấn Độ (Prākrit), nhưng dần dần Phạn ngữ lại bắt đầu thay thế và trở thành ngôn ngữ chính thức, được sử dụng phổ biến trong kinh điển và các công trình học thuật. Sự chuyển đổi này không chỉ đơn thuần là một lựa chọn ngôn ngữ mà còn phản ánh một giai đoạn phát triển mạnh mẽ về chính trị, văn hóa và văn học của Ấn Độ. Phạn ngữ đã đóng vai trò như một lingua franca (ngôn ngữ chung) giữa các vùng miền và dân tộc khác nhau trong khu vực này.

Trong thời kỳ vương quốc Quý Sương (Kusạ̄nạ, khoảng thế kỷ I-IV TL), Phạn ngữ chính thức được công nhận và sử dụng rộng rãi trong các kinh điển của Phật giáo Đại thừa, đặc biệt là các tác phẩm của phái Thuyết Nhất thiết hữu bộ (Sarvāstivādin). Nhờ sự phát triển của Phạn ngữ, kinh điển Phật giáo được lưu giữ và truyền bá với tính nguyên bản cao nhất. Những bộ kinh quan trọng như Bát-nhã Ba-la-mật-đa (Prajnã̄-pāramitā) đã được ghi lại bằng nhiều dạng tiếng Phạn, với bộ Bát thiên tụng Bát-nhã Ba-la-mật-đa (Astasāhasrikā Prajnã̄pāramitā) là một ví dụ điển hình và được cho là tác phẩm kinh văn Đại thừa cổ xưa nhất còn tồn tại gần như nguyên vẹn đến ngày nay.

TS.Đỗ Quốc Bảo trong một lần thuyết trình về Phạn ngữ tại Viện Trần Nhân Tông

TS.Đỗ Quốc Bảo đặc biệt nhấn mạnh đến hiện tượng gọi là “Phật giáo hỗn chủng Phạn ngữ” (Buddhist Hybrid Sanskrit) - một dạng tiếng Phạn đặc biệt được phát triển trong các kinh văn Đại thừa. Đó là một dạng thức ngôn ngữ đa dạng và linh hoạt, giúp truyền tải những nội dung tư tưởng phong phú và sâu sắc của Phật giáo đến với nhiều thế hệ. Nhờ vào sự đặc thù và phong phú của Phạn ngữ, kinh điển Phật giáo đã có thể bảo toàn được ý nghĩa nguyên thủy, đồng thời mở rộng phạm vi truyền bá vượt qua biên giới ngôn ngữ.

Các vấn đề trong việc phiên dịch kinh điển Phật giáo

Lý giải tại sao Phạn ngữ là yếu tố quan trọng trong việc hiểu và dịch thuật kinh điển Phật giáo, đặc biệt là tại Việt Nam, TS.Đỗ Quốc Bảo cho rằng để xây dựng một nền tảng Phật học vững chắc và đáng tin cậy, việc nắm vững Phạn ngữ là điều không thể thiếu. Ông dẫn lại lời của Hòa thượng Tuệ Sỹ, một nhà nghiên cứu Phật học uy tín, người đã từng nhấn mạnh rằng sự am hiểu Phạn ngữ là yêu cầu tiên quyết nếu muốn đạt được độ chính xác và chất lượng cao trong quá trình dịch thuật kinh điển. Nếu không hiểu Phạn ngữ, người dịch có thể gặp phải những khó khăn không nhỏ trong việc giải mã các nội dung triết học sâu xa, đặc biệt là khi có những từ ngữ và cấu trúc ngữ pháp đặc biệt chỉ có trong Phạn ngữ mà không thể chuyển ngữ một cách trọn vẹn.

Để minh họa cho những thách thức mà các dịch giả gặp phải, TS.Đỗ Quốc Bảo đã đưa ra một ví dụ điển hình về sự nhầm lẫn trong dịch nghĩa của một số từ điển hình như Brahmajāla, pabbajjã avañjhã, samjĩva, upāyakausálya,… Sự sai biệt này không chỉ là vấn đề ngữ nghĩa đơn thuần mà còn làm biến đổi toàn bộ ngữ cảnh và ý nghĩa của văn bản gốc. Ông nhấn mạnh rằng những dịch giả Phật giáo khi xưa đã phải đối mặt với nhiều trường hợp tương tự, khi các khái niệm Phật giáo trong Phạn ngữ không thể diễn đạt đầy đủ qua tiếng Hán. Việc dịch thuật kinh điển Phật giáo sang tiếng Việt cũng gặp phải thách thức tương tự, đòi hỏi dịch giả không chỉ giỏi ngôn ngữ mà còn hiểu sâu về ý nghĩa của từng từ ngữ, từng cấu trúc câu trong nguyên ngữ.

Đức ngữ: Chìa khóa để hiểu triết học cổ điển

Bước qua lĩnh vực triết học, TS.Đỗ Quốc Bảo trình bày vai trò của Đức ngữ trong các tác phẩm triết học Đức. Đức ngữ không chỉ là ngôn ngữ của các triết gia như Kant, Hegel và Schopenhauer mà còn là phương tiện giúp truyền tải những khái niệm phức tạp và trừu tượng. Ông xem Đức ngữ như một “bán cổ ngữ” với cấu trúc ngữ pháp chặt chẽ, các mạo từ mang sắc thái đặc biệt, hệ thống hai số (số ít và số nhiều) và bốn cách vị (nominative, accusative, dative, genitive). Những yếu tố này giúp Đức ngữ trở thành công cụ lý tưởng để trình bày các ý niệm triết học phức tạp.

Một ví dụ tiêu biểu mà ông nêu ra là cách sử dụng từ “wahrnehmen” của Hegel, thường được dịch là “nhận thức” hay “perceive”. Tuy nhiên, Hegel sử dụng từ này với ý nghĩa đặc biệt, khai thác yếu tố “chơi chữ” để phân tích sâu về ý nghĩa chân lý (Wahrheit). Theo ông, nếu không hiểu rõ về nguồn gốc ngữ nghĩa và cách sử dụng từ này trong Đức ngữ, người đọc sẽ khó nắm bắt ý đồ triết lý mà Hegel muốn truyền tải.

Sau phần thuyết trình, các học giả và người tham dự đã đặt nhiều câu hỏi sâu sắc xoay quanh việc học Phạn ngữ và Đức ngữ, cũng như định hướng của các dự án phiên dịch trong tương lai. Nhiều người quan tâm đến cách tiếp cận ngôn ngữ gốc để giữ nguyên ý nghĩa tinh tế của các tác phẩm, đồng thời đặt vấn đề về những khó khăn và yêu cầu chuyên môn trong việc dịch thuật kinh điển Phật giáo từ tiếng Phạn. TS.Đỗ Quốc Bảo cũng đã giải đáp các câu hỏi, đồng thời chia sẻ về dự án lâu dài nhằm cung cấp bản dịch đầy đủ và chính xác, giúp độc giả tiếp cận tư tưởng triết học một cách toàn diện và chân thực nhất.

Thông qua những phân tích sâu sắc và ví dụ phong phú, TS.Đỗ Quốc Bảo đã khép lại buổi thuyết trình với thông điệp mạnh mẽ về tầm quan trọng của nguyên ngữ trong khoa học xã hội và nhân văn. Phạn ngữ không chỉ là công cụ ngôn ngữ của Phật giáo mà còn là “kho báu” chứa đựng các giáo lý thiêng liêng. Đức ngữ, với sự chính xác và chiều sâu ngữ pháp của nó, là phương tiện không thể thay thế trong việc hiểu và giải mã các khái niệm triết học phức tạp. Nghiên cứu triết học phải bắt đầu từ ngôn ngữ.

Trong thời đại mà dịch thuật trở thành cầu nối văn hóa và tri thức, ông khẳng định rằng chỉ khi chúng ta hiểu và sử dụng nguyên ngữ, chúng ta mới có thể tiếp cận tri thức một cách chân thật và vẹn nguyên nhất. Buổi thuyết trình không chỉ mang đến cái nhìn mới mẻ về Phật giáo và triết học mà còn là lời kêu gọi đối với giới học thuật về tầm quan trọng của việc học tập và nghiên cứu nguyên ngữ để tiếp cận tri thức một cách trọn vẹn và chính xác.

TS.Đỗ Quốc Bảo

TS.Đỗ Quốc Bảo hiện đang là giảng viên môn Phạn ngữ tại Đại học Heidelberg, Cộng hòa Liên bang Đức. Ông tập trung đi sâu vào Phật học và Phạn ngữ trong ngành Ấn Độ học cổ điển và Lịch sử Nam Á. Luận án tiến sĩ của ông, được bảo vệ thành công với kết quả xuất sắc tại Đại học Heidelberg, là một nghiên cứu tân khảo đính về sáu chương đầu của tập kinh kệ Phật giáo Dharmasamuccaya, dựa trên một bản thảo lá bối từ Nepal. Tựa đề gốc của luận án là Kompendium der Dharmas I–VI. Neubearbeitung der ersten sechs Kapitel der buddhistischen Strophensammlung Dharmasamuccaya auf der Grundlage einer Palmblatthandschrift aus Nepal, dịch sang tiếng Việt là Chư pháp tập yếu kinh I–VI. Tân khảo đính sáu chương đầu của tập kinh kệ Phật giáo Chư pháp tập yếu 諸法集要經 trên cơ sở của một thủ bản lá bối Phạn ngữ từ Nepal.

Thiện Quang/Báo Giác Ngộ

Nguồn Giác ngộ : https://giacngo.vn/vai-tro-cua-nguyen-ngu-trong-cac-nganh-khoa-hoc-xa-hoi-va-nhan-van-post76234.html