Văn hóa ứng xử trên mạng xã hội: Giao tiếp hay giao chiến?

11 ngày trướcBài gốc

PGS.TS. Nguyễn Ngọc Oanh, Trưởng khoa Quan hệ quốc tế, Học viện Báo chí và Tuyên truyền. (Nguồn: AJC)

Để hiểu rõ hơn về văn hóa phản biện trên mạng xã hội, hãy cùng nghe chia sẻ của PGS.TS. Nguyễn Ngọc Oanh, Trưởng khoa Quan hệ quốc tế, Học viện Báo chí và tuyên truyền, người có nhiều năm nghiên cứu trong lĩnh vực văn hóa và truyền thông.

Hiện nay, văn hóa ứng xử trên mạng xã hội, đặc biệt là giữa thế hệ trẻ với nhau, đang là vấn đề thu hút sự chú ý của xã hội. Liệu không gian số có còn là môi trường an toàn và lành mạnh để giới trẻ phát triển và kết nối, thưa ông?

Mạng xã hội thực chất là một xã hội thu nhỏ, tồn tại nhiều cá nhân khác nhau với những quan điểm, trình độ, nhận thức đa dạng. Do đó, những phát ngôn trên mạng đều phụ thuộc vào trình độ, nhận thức của người dùng.

PGS.TS Nguyễn Ngọc Oanh hiện là chuyên gia nghiên cứu về truyền thông đối ngoại, báo chí hiện đại và các vấn đề xã hội.

Ông có nhiều công trình nghiên cứu sâu sắc về vai trò của truyền thông đối ngoại trong việc bảo vệ chủ quyền biển đảo và xây dựng hình ảnh quốc gia.

Bên cạnh công tác quản lý và giảng dạy, PGS.TS Nguyễn Ngọc Oanh còn dành nhiều quan tâm đến các vấn đề liên quan giới trẻ và truyền thông về trẻ em, thể hiện tâm huyết với sự phát triển toàn diện của xã hội.

Mạng xã hội có hai mặt. Một mặt mở ra khả năng kết nối, lan tỏa thông tin một cách nhanh chóng, đem đến nhiều cơ hội học hỏi và chia sẻ chưa từng có. Ngay từ thuở sơ khai, như bộ phim The Social Network tái hiện, Facebook được xây dựng với mục đích rất trong sáng: kết nối sinh viên Harvard, rồi dần mở rộng ra cộng đồng toàn cầu.

Mặt khác, thuật toán của các mạng xã hội có thể điều hướng hành vi người dùng, dữ liệu cá nhân bị khai thác, thậm chí trở thành công cụ thao túng cộng đồng. Điển hình như vụ bê bối thao túng cử tri trong chiến dịch tranh cử vào Nhà Trắng mà bộ phim The Great hack (2019) tái hiện.

Bất cứ công cụ nào cũng đều có hai mặt, nhưng điều quan trọng nằm ở cách tiếp cận. Nếu người dùng có nhận thức đúng đắn, biết chọn lọc thông tin và chịu trách nhiệm với hành vi của mình, mạng xã hội vẫn có thể là một môi trường tích cực, an toàn để giới trẻ phát triển và kết nối.

Thưa PGS.TS., vậy thế nào là “phản biện văn minh” trên mạng xã hội và một cuộc phản biện mang tính xây dựng nên được tạo nên bởi những yếu tố cốt lõi nào?

Theo tôi, một cuộc phản biện văn minh trên mạng xã hội cần dựa trên hai nền tảng cốt lõi: Thứ nhất là tuân thủ pháp luật và thứ hai là phù hợp với chuẩn mực đạo đức xã hội.

Mạng xã hội cũng là một xã hội thực, nơi người dùng phải chịu trách nhiệm về phát ngôn của mình và điều này phụ thuộc vào trình độ, nhận thức và văn hóa của mỗi người. Việc người dùng bị thuật toán tác động là có thật song không thể viện cớ đó để biện minh, vì khi tham gia nền tảng, họ đều đồng ý với các điều khoản. Thế nên, để phản biện một cách văn minh, mỗi cá nhân cần học cách lắng nghe, tôn trọng sự khác biệt và điều chỉnh hành vi để phù hợp với cộng đồng mà mình đang tham gia.

Mạng xã hội vừa có thể kết nối, lan truyền thông tin nhanh chóng, mở ra cơ hội học hỏi và chia sẻ, nhưng cũng có thể điều hướng hành vi người dùng, khai thác dữ liệu cá nhân. (Nguồn: CNN)

Theo ông, giữa vô vàn luồng quan điểm trái chiều trên mạng xã hội, đâu là cách để nhận diện những chuẩn mực văn hóa chung một cách rõ ràng và có cơ sở?

Điều này cần được xem xét dựa trên các chuẩn mực đạo đức xã hội và đặc thù văn hóa riêng biệt của từng quốc gia. Do đó, trên mạng xã hội, việc xác định đâu là “chuẩn mực văn hóa chung” không thể tách rời khỏi bối cảnh xã hội cụ thể.

Mỗi cộng đồng, mỗi quốc gia đều có những giới hạn đạo đức và hệ giá trị riêng. Ví dụ, một phát ngôn khen thịt chó hay thịt mèo ngon, với nhiều người có thể là điều bình thường, nhưng trong mắt một số người khác lại bị xem là hành vi phản cảm, thậm chí phi nhân tính. Từ những ý kiến và phản ứng trái chiều như vậy, dù có phần tiêu cực, người dùng vẫn có thể nhìn lại, điều chỉnh bản thân để ngày càng phù hợp hơn với cộng đồng mà họ đang tương tác. Hơn hết, các chuẩn mực văn hóa trên mạng không cố định, mà được hình thành và điều chỉnh liên tục qua quá trình tương tác, phản biện và học hỏi lẫn nhau.

Chính sự thay đổi từng ngày ấy khiến không gian số trở thành một môi trường sống động - nơi các giá trị không ngừng được định nghĩa và tái khẳng định.

Theo báo cáo Digital Civility Index (DCI) của Microsoft năm 2020, Việt Nam nằm trong nhóm 5 quốc gia có chỉ số văn minh mạng thấp nhất, do mức độ phổ biến của thông tin sai lệch, ngôn từ thù ghét và hành vi tiêu cực trên mạng. Vậy theo PGS.TS., nguyên nhân từ thực trạng này có thể do đâu và ảnh hưởng như thế nào tới nhận thức và hành vi của giới trẻ?

Tôi cho rằng kết quả này còn phụ thuộc vào tiêu chí của bên đánh giá. Những tiêu chí của Microsoft có thể phù hợp với đại đa số quốc gia nhưng lại không phản ánh trọn vẹn đặc thù văn hóa và thực tiễn sử dụng mạng xã hội tại Việt Nam. Chính điều này dẫn đến những nhận định có thể chưa toàn diện.

Nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là do giáo dục về đạo đức và văn hóa ứng xử trong môi trường số chưa được chú trọng đầy đủ, ở cả gia đình và nhà trường. Trẻ em và thanh thiếu niên không được trang bị đầy đủ kiến thức để tự điều chỉnh hành vi trong môi trường trực tuyến nên dễ bị ảnh hưởng bởi các xu hướng tiêu cực.

Ngoài ra, việc thiếu các quy chuẩn chung trong cộng đồng mạng cùng với tâm lý “thế giới ảo không cần trách nhiệm thật” càng làm trầm trọng hóa hành vi thiếu văn minh.

Có thể nói, việc giới trẻ liên tục tiếp xúc thường xuyên với ngôn ngữ mạng thiếu chuẩn mực như viết tắt không kiểm soát, chèn tiếng Anh một cách phô trương, sử dụng từ ngữ tục tĩu đang làm xói mòn sự trong sáng của tiếng Việt. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến kỹ năng ngôn ngữ, mà còn làm suy giảm nhận thức về giá trị văn hóa truyền thống của người Việt.

Bên cạnh đó, khi hành vi thiếu chuẩn mực dần phổ biến trên không gian mạng, giới trẻ dễ đánh mất giới hạn đạo đức trong giao tiếp đời thực, hình thành thói quen giao tiếp thiếu đồng cảm, thiếu kiểm soát cảm xúc, tạo ra một môi trường xã hội thiếu gắn kết.

Sự lệch chuẩn trong giao tiếp trên Internet cũng đang làm phai nhạt các nguyên tắc văn hóa vốn có, chẳng hạn như tôn trọng người lớn, cư xử đúng mực, hòa nhã trong các cuộc trò chuyện - vốn từng được xem là nét đẹp của người Việt. Bởi lẽ, môi trường mạng thiếu kiểm soát dễ dẫn đến việc lan truyền nội dung độc hại như lừa đảo, bạo lực ngôn từ, gây tổn thương tâm lý cho người dùng trẻ tuổi.

Người dùng mạng xã hội cần nâng cao ý thức trách nhiệm với lời nói và hành động của mình trên không gian số, tránh chia sẻ thông tin sai lệch, không dùng ngôn ngữ xúc phạm và tự học hỏi để cải thiện văn hóa giao tiếp số. (Nguồn: Trường Đại học Tân Trào)

Vậy, đâu là những giải pháp phù hợp để những cá nhân và cộng đồng khi tham gia thảo luận trên không gian mạng có thể xây dựng một môi trường an toàn và văn minh hơn, thưa ông?

Cốt lõi của ứng xử văn minh trên mạng là sự tôn trọng: Tôn trọng người khác, tôn trọng cộng đồng mình tham gia và tôn trọng bản sắc văn hóa dân tộc.

Về giải pháp cá nhân, tôi cho rằng người dùng mạng xã hội cần nâng cao ý thức trách nhiệm với lời nói và hành động của mình trên không gian số, tránh chia sẻ thông tin sai lệch, không dùng ngôn ngữ xúc phạm và tự học hỏi để cải thiện văn hóa giao tiếp số.

Ở cấp độ cộng đồng, các nhóm trên mạng nên tự xây dựng quy chuẩn và quy định ứng xử rõ ràng, như cách các diễn đàn lớn hiện nay đang làm. Có thể kể đến nhóm “Otofun” hay “Diễn đàn Nhà báo trẻ” khi ban hành quy định cấm chửi bậy, cấm đăng bài không rõ nguồn gốc, nếu vi phạm sẽ bị xóa vĩnh viễn.

Đồng thời, nhà trường cũng nên tích hợp môn học hoặc tiết giáo dục về ứng xử văn hóa trên không gian số, giúp học sinh có nhận thức từ sớm. Đặc biệt, gia đình cần đóng vai trò định hướng, không phó mặc hoàn toàn cho nhà trường hay xã hội.

Ở cấp quốc gia, nên tiếp tục phổ biến rộng rãi bộ Quy tắc ứng xử trên mạng xã hội do Bộ Thông tin và Truyền thông ban hành năm 2021, kết hợp với các khuyến nghị từ UNESCO về giáo dục công dân số. Qua đó, tạo một nền tảng lâu dài cho việc xây dựng không gian mạng an toàn, nhân văn và đậm bản sắc văn hóa Việt.

Xin trân trọng cảm ơn PGS.TS Nguyễn Ngọc Oanh!

Minh Châu - Lan Trúc

Nguồn TG&VN : https://baoquocte.vn/van-hoa-ung-xu-tren-mang-xa-hoi-giao-tiep-hay-giao-chien-315479.html