Bản quyền thời AI: Khi nguyên bản không còn nguyên vẹn?

12 giờ trướcBài gốc

Tính nguyên bản (original) - mức độ đóng góp của con người đủ để một tác phẩm được bảo hộ dưới luật bản quyền - đang bị thách thức nghiêm trọng trong thời đại AI, buộc các khu vực tài phán lớn trên thế giới phải đánh giá lại tiêu chuẩn truyền thống, vốn trước nay gắn liền với sự sáng tạo và kiểm soát của con người. Trong bối cảnh đó, các khu vực này đang phản ứng theo hai hướng: hoặc nhấn mạnh lại vai trò không thể thiếu của con người trong quá trình sáng tạo, hoặc tái định nghĩa tính nguyên bản để phù hợp hơn với các hình thức sáng tạo có sự tham gia của thuật toán. Và điều này khiến tính nguyên bản không còn nguyên vẹn.

Mỹ: Giữ chặt tiêu chuẩn tác giả phải là con người

Năm 2022, nhà thiết kế Jason M. Allen tạo ra tác phẩm Theấtre d’Opéra Spatial bằng AI Midjourney và nộp đơn đăng ký bản quyền tại Văn phòng Bản quyền Mỹ (USCO). Tuy nhiên, USCO từ chối đơn vì phần nội dung do AI tạo ra vượt quá giới hạn cho phép. Dù Allen đã chỉnh sửa prompt (câu lệnh) hơn 624 lần và lựa chọn đầu ra cẩn thận, USCO cho rằng các đóng góp đó không phản ánh sự kiểm soát của tác giả đối với tác phẩm.

Trường hợp tương tự diễn ra năm 2023 với Zarya of the Dawn của Kris Kashtanova. Dù ban đầu được cấp bản quyền đầy đủ, USCO sau đó thu hồi phần bảo hộ hình ảnh sau khi phát hiện chúng được tạo ra bằng AI Midjourney. Kashtanova vẫn giữ quyền tác giả với phần văn bản và bố cục truyện tranh, nhưng không phải đối với hình ảnh, vì AI chi phối quá nhiều trong quá trình sáng tạo.

Tác phẩm Theấtre d’Opéra Spatial được tạo bằng AI Midjourney

Trong cả hai trường hợp, USCO nhấn mạnh rằng thành phẩm là kết quả từ thuật toán của Midjourney - một hệ thống mà người dùng không thể điều khiển hoặc dự đoán chi tiết đầu ra một cách nhất quán. USCO so sánh AI tạo sinh (Generative AI) với một “người sáng tạo độc lập”, khác với công cụ như máy ảnh - nơi nghệ sĩ kiểm soát ánh sáng, bố cục, góc chụp. Việc sử dụng AI giống như thuê họa sĩ nên người đặt hàng không trở thành tác giả của sản phẩm.

Tháng 3-2023, USCO ban hành hướng dẫn chính thức, tuyên bố rằng các tác phẩm hoàn toàn do AI tạo ra sẽ không được bảo hộ bản quyền. Chỉ những phần do con người tạo ra và được xác định rõ ràng mới đủ điều kiện(1). Đến năm 2025, USCO công bố một báo cáo nữa(2), nhấn mạnh rằng luật hiện hành vẫn đủ linh hoạt để xử lý các tranh chấp về AI, dù không loại trừ viễn cảnh thay đổi luật trong tương lai. Báo cáo đặc biệt đề cập đến vai trò của prompt, cho rằng dù có phức tạp đến đâu, prompt cũng chỉ là công cụ truyền đạt ý tưởng - mà ý tưởng thì không được bảo hộ bản quyền. Việc người dùng chọn đầu ra, chỉnh sửa hoặc sắp xếp lại cũng không đủ tạo ra “sáng tạo biểu đạt”, nếu phần cốt lõi vẫn do AI quyết định. Theo đó, cho dù người dùng có tinh chỉnh prompt ra sao thì đây vẫn chỉ là “trò chơi xúc xắc”, nơi người dùng chọn một trong số các kết quả do thuật toán tạo ra.

Mặc dù có một khung pháp lý nghiêm ngặt như vậy nhưng kể từ hướng dẫn năm 2023, USCO đã chấp thuận đơn đăng ký của hàng trăm tác phẩm có sự hỗ trợ của AI - miễn là phần con người tạo ra được minh định rõ ràng, và mức độ tham gia của AI được công bố minh bạch. Điều này cho thấy nước Mỹ đủ cởi mở để công nhận hình thức hợp tác giữa người và máy, nếu có dấu ấn sáng tạo rõ rệt từ con người.

Trung Quốc: Mở rộng bảo hộ cho sáng tạo cùng AI

Trái ngược với cách tiếp cận nghiêm ngặt của Mỹ, Trung Quốc có quan điểm rộng hơn. Tháng 11-2023, Tòa án Internet Bắc Kinh (BIC) đã giải quyết một vụ việc quan trọng liên quan đến hình ảnh được tạo ra bằng mô hình AI Stable Diffusion(3). Nguyên đơn đã xây dựng prompt chi tiết, tinh chỉnh nhiều lần để tạo ra hình ảnh cuối cùng như mong muốn. Tòa nhận định đây không chỉ là sự kết hợp một cách máy móc mà là thành quả sáng tạo, bởi người dùng đã thể hiện ý đồ nghệ thuật rõ ràng qua chủ đề, mô tả chi tiết và các điều chỉnh kỹ thuật. BIC xem Stable Diffusion như công cụ hỗ trợ sáng tạo, chuyển từ văn bản sang hình ảnh theo chỉ dẫn của con người. Do đó, tòa cho rằng tác phẩm xứng đáng được bảo hộ bản quyền dù phần thể hiện do AI thực hiện.

Tòa còn so sánh với nhiếp ảnh, cho rằng như nhiếp ảnh gia quyết định phần sáng tạo trong một bức ảnh dù máy ảnh hoạt động cơ học, người dùng AI cũng có thể truyền đạt dấu ấn cá nhân qua tác phẩm hỗ trợ bởi thuật toán. Tuy nhiên, phép so sánh này vấp phải nhiều phản biện học thuật.

Giáo sư Tianxiang He(4) chỉ ra rằng ở Đức, luật phân biệt rõ “tác phẩm nhiếp ảnh” (được bảo hộ) và “ảnh bình thường” (không được bảo hộ), nhấn mạnh việc sử dụng công nghệ không đồng nghĩa với bảo hộ bản quyền tự động. Tương tự, nhà nghiên cứu Wang(5) lập luận rằng AI tạo sinh như Stable Diffusion không phải công cụ bị động như cây cọ hay cây viết mà là hệ thống chủ động tạo nội dung dựa trên thuật toán, độc lập với chỉ dẫn của người dùng. Wang cũng chỉ trích BIC không phân biệt rõ giữa “ý tưởng” và “biểu đạt”, ví prompt giống như hướng dẫn giáo viên mỹ thuật, không đủ để bảo hộ.

Cuối cùng, Wang phê bình BIC không nhất quán về quyền tác giả: thường người trực tiếp tạo tác phẩm mới là tác giả, nhưng tòa lại trao quyền cho người dùng AI vì AI thiếu tư cách pháp lý. Cách xử lý này bỏ qua vai trò sáng tạo độc lập của AI, củng cố sai lầm AI chỉ là công cụ mở rộng ý chí con người. Thực tế, prompt chỉ là khởi đầu cho quá trình sáng tạo độc lập của AI, điều mà chính BIC cũng thừa nhận khi nói AI “vẽ” hình ảnh, khác biệt rõ với nghệ thuật truyền thống.

Nguyên bản trong kỷ nguyên AI: Tranh luận toàn cầu

Phản ứng của Mỹ và Trung Quốc đối với các tác phẩm do AI tạo ra đại diện cho hai mô hình đối lập về tính nguyên bản. Mỹ nhấn mạnh sự kiểm soát biểu đạt và hành vi sáng tạo có ý thức, từ chối bảo hộ bản quyền nếu đóng góp tự động của AI lu mờ vai trò của con người. Trung Quốc, ngược lại, coi trọng ý định, sự tham gia lâu dài và dấu ấn sáng tạo rõ ràng của người dùng - ngay cả khi phần thể hiện cuối cùng do AI thực hiện.

Các khu vực pháp lý khác cũng đưa ra quan điểm tham chiếu đáng lưu ý. Tại Vương quốc Anh, tòa án thường áp dụng tiêu chuẩn “kỹ năng, lao động và phán đoán” - hay còn gọi là học thuyết “đổ mồ hôi trán” (sweat of the brow) - để đánh giá tính nguyên bản, một điều kiện cần để được bảo hộ bản quyền. Dù tiêu chuẩn này đã có sự điều chỉnh dưới ảnh hưởng của Liên minh châu Âu (EU) (khi Anh còn là thành viên), nó vẫn tiếp tục định hình cách tiếp cận của tòa án trong việc công nhận các tác phẩm có dấu ấn rõ ràng của nỗ lực con người, ngay cả khi AI đóng vai trò đáng kể trong quá trình tạo ra kết quả cuối cùng. Theo tiêu chuẩn này, những trường hợp như Allen với hàng trăm prompt hoặc dự án kéo dài cả năm của Kashtanova có khả năng được xem xét bảo hộ, do thể hiện mức độ tham gia đáng kể của con người trong quá trình sáng tạo.

Trong khi đó, EU áp dụng tiêu chuẩn nghiêm ngặt hơn, yêu cầu tác phẩm phải phản ánh “sáng tạo trí tuệ riêng của tác giả” - một quan điểm bắt nguồn từ truyền thống droit d’auteur đặc trưng của khu vực này. Mặc dù tiêu chuẩn này bảo vệ quyền tự do biểu đạt, nó cũng làm cho các tác phẩm do AI tạo ra, trong đó mối liên hệ giữa người dùng và kết quả trở nên mờ nhạt, gặp khó khăn hơn trong việc được bảo hộ.

Tổng thể, các mô hình này cho thấy một xu hướng phân kỳ pháp lý toàn cầu: Liệu tính nguyên bản nên dựa trên mức độ kiểm soát cụ thể đối với kết quả cuối cùng (như ở Mỹ và EU), hay chỉ cần sự tham gia có chủ ý và liên tục của con người (như ở Trung Quốc và phần nào là Anh)? Tác giả có bắt buộc phải trực tiếp tạo ra tác phẩm, hay chỉ cần định hình quá trình thông qua công cụ, chỉ dẫn hoặc miễn có sự tham gia dài lâu?

Sự khác biệt này phản ánh những đánh đổi sâu xa về chính sách: giữa đổi mới và tính nhất quán pháp lý, giữa linh hoạt và sự chắc chắn của luật pháp. Cách tiếp cận rộng rãi của Trung Quốc khuyến khích sự hợp tác giữa con người và AI - phù hợp với tham vọng dẫn đầu về AI và sở hữu trí tuệ. Tuy nhiên, nó tiềm ẩn nguy cơ “di cư quyền tác giả” đến các khu vực pháp lý thuận lợi và làm suy yếu nguyên lý nền tảng của luật bản quyền. Ngược lại, Mỹ bảo vệ các giá trị truyền thống của quyền tác giả, nhưng có thể vô tình kìm hãm đổi mới khi không bảo hộ những đóng góp sáng tạo quan trọng. Anh và EU lựa chọn hướng tiếp cận trung dung - có sắc thái, nhưng chưa triệt để.

Ba khuyến nghị về mặt chính sách

AI đang định hình lại các quyết định sáng tạo theo những cách mà pháp luật hiện nay chưa sẵn sàng xử lý. Tại Việt Nam, khi Luật Sở hữu trí tuệ đang trong quá trình thảo luận để sửa đổi, vấn đề này trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. AI tạo sinh đặt ra thách thức lớn: liệu luật bản quyền có thể thích nghi mà không làm phai mờ khái niệm quyền tác giả - vốn là nền tảng của hệ thống pháp luật hiện hành? Tác giả đề xuất ba khuyến nghị về chính sách như sau:

Thứ nhất, khám phá mô hình sở hữu trí tuệ mới: Mặc dù USCO chưa cho rằng cần sửa đổi luật ngay lập tức, Việt Nam nên cân nhắc phát triển khung pháp lý riêng cho các hình thức sáng tạo mới dựa trên hợp tác giữa con người và AI. Án lệ có thể tiếp tục phát triển, nhưng lập pháp cần chủ động xây dựng các cơ chế bổ trợ - chẳng hạn mô hình bảo hộ có giới hạn cho tác phẩm do AI tạo ra như tại Anh.

Thứ hai, làm rõ ranh giới giữa con người và AI: Cần thiết lập các tiêu chí pháp lý minh bạch nhằm phân biệt giữa công cụ do con người kiểm soát và hệ thống có tính tự chủ sáng tạo, từ đó nâng cao tính dự đoán và phản ánh đúng mức độ tương tác người - máy.

Thứ ba, mở rộng phạm vi quyền tác giả: Trong tương lai, có thể cần công nhận phổ quyền tác giả rộng hơn - bao gồm cả hợp tác người - AI và các hình thức biểu đạt được máy móc tăng cường - để phản ánh trung thực sự phức tạp và chuyển đổi của xã hội sáng tạo đương đại.

(*) Giảng viên môn Luật Sở hữu trí tuệ, Đại học Durham, Vương quốc Anh. Bài viết dựa trên nghiên cứu của tác giả: “Copyright of photography and artificial intelligence: a tale of two technologies” trên tập san Journal of Intellectual Property Law and Practice (2025) https://academic.oup.com/jiplp/advance-article/doi/10.1093/jiplp/jpaf039/8203364?searchresult=1#526263115

(1) US Copyright Office, “Copyright Registration Guidance: Works Containing Material Generated by Artificial Intelligence” (March 16, 2023) https://copyright.gov/ai/ai_policy_guidance.pdf

(2) The USCO, ‘Copyright and Artificial Intelligence Part 2: Copyrightability’ (January 2025) https://www.copyright.gov/ai/Copyright-and-Artificial-Intelligence-Part-2-Copyrightability-Report.pdf

(3) Beijing Internet Court (2023), J0491MC. No 11279 Lee v Liu

(4) Tianxiang He, ‘AI Originality Revisited: Can We Prompt Copyright Over AI-Generated Pictures?’ (2024) 73(4) GRUR International 299, 301

(5) Qian Wang, ‘Creation Is Not Like a Box of Chocolates: Why Is the First Judgment Recognizing Copyrightability of AI-Generated Content Wrong?’ 2024 (first view) GRUR International 1, 2

Lê Vũ Vân Anh (*)

Nguồn Saigon Times : https://thesaigontimes.vn/ban-quyen-thoi-ai-khi-nguyen-ban-khong-con-nguyen-ven/