Giữ 'vàng' trong đất, tạo sinh kế xanh cho người Mông, Dao... ở đại ngàn Tây Bắc

8 giờ trướcBài gốc

Giống gen quý giữa rừng sâu

Những năm 2003-2004, nhóm khảo sát đa dạng sinh học phục vụ dự án xây dựng Thủy điện Sơn La, tình cờ thấy một loài cây lạ mà người dân địa phương gọi là tam thất đen Mường Tè hoặc tam thất Lai Châu. Tên gọi tam thất đen xuất phát từ việc khi cắt thân cây tươi ra có màu tím đen.

Thân cây tươi khi cắt ra có màu tím đen, còn củ cắt ra có màu vàng. Ảnh: Nhân vật cung cấp

Hồi đó, các cửa hàng Đông y cũng như thương lái mua dược liệu sẵn sàng mua tam thất đen với giá cao gấp 10-15 lần so với tam thất thông thường: giá tam thất khô thông thường từ 0,5-1 triệu đồng/kg, trong khi tam thất đen hàng chuẩn có giá từ 7-20 triệu đồng/kg.

Anh Nguyễn Văn Thông - thư ký Hiệp hội Sâm Lai Châu, Giám đốc phụ trách kỹ thuật của Công ty TNHH Hoa Ban Lai Châu, một thành viên trong nhóm khảo sát trước kia - nhớ lại: “Ban đầu, chúng tôi chỉ nghĩ đơn giản rằng nếu được công nhận là người phát hiện ra một loài cây mới chưa từng được khoa học mô tả và đặt tên thì có thể sẽ có tên mình trong quá trình đặt tên cho cây. Đối với những người làm nghiên cứu, đây là thành quả để đời khoe với con cháu sau này. Thế nên, chúng tôi quyết tâm tìm hiểu thật kỹ, tham khảo tư liệu để so sánh, đối chiếu, đặc biệt là công trình nghiên cứu của các nhà khoa học trước đó về nguồn gốc, xuất xứ và đặc tính sinh học, phân bố của loài cây này".

Một điều lạ đối với anh Thông là khi khai thác cây tam thất đen, bà con người Mông, Dao, Hà Nhì, La Hủ… không nhổ hết cây mà chỉ bẻ một phần củ phía dưới, còn phần đầu giữ lại khoảng 3-4cm để vùi lại xuống đất.

“Họ nói cứ để đấy, đánh dấu gốc, sang năm còn quay lại thu hái hạt mang về để nhân giống. Và phần củ còn lại tiếp tục phát triển, vài năm sau có thể bẻ thêm được đoạn nữa. Hóa ra đó là cách họ bảo tồn nguồn gen và giống cây này. Chính nhờ những tri thức bản địa mộc mạc, giản đơn ấy, giống cây quý đã được gìn giữ qua nhiều thế hệ” - anh Thông kể.

Tháng 6/2004, bài báo khoa học đầu tiên của PGS.TS Phan Kế Long về loài thực vật quý hiếm chính thức được công bố (vẫn gọi tên là cây tam thất).

Những năm 2004-2005, một số bà con ở vùng núi cao Lai Châu đã trồng được trong vườn nhà từ 5-10 cây, thậm chí hàng trăm cây tam thất đen, song toàn bán cho thương lái người Trung Quốc hoặc trực tiếp mang sang Trung Quốc để bán.

Thành phần hoạt chất Saponin của sâm Lai Châu cao hơn nhiều so với tam thất hoang, sâm vũ điệp, sâm Ngọc Linh. Ảnh: Nhân vật cung cấp

Với mong muốn bảo tồn, phát triển loài cây quý, anh Thông cùng các cộng sự nỗ lực nghiên cứu, gửi mẫu cây đi nhiều nơi để phân tích, đánh giá chất lượng.

Kết quả cho thấy hàm lượng cao các hoạt chất như: Saponin R2 - MR2 (chất có khả năng chống oxy hóa, chống lão hóa và bảo vệ tế bào, đặc biệt là tế bào da); Saponin Rg1 (chất chống mệt mỏi, stress, giúp cơ thể tỉnh táo); Saponin Rb1 (chất kiềm chế hệ thống thần kinh thiết yếu, làm dịu cơn đau, bảo vệ tế bào gan); Saponin Rd (chất thúc đẩy quá trình hoạt động của vỏ thượng thận); Saponin Rh2 (chất kìm hãm sự phát triển của tế bào ung thư và sự lây lan của khối u)... Đáng chú ý, thành phần hoạt chất Saponin cao hơn nhiều so với tam thất hoang, sâm vũ điệp, thậm chí cả sâm Ngọc Linh.

Sâm Lai Châu có phân bố hẹp, chỉ ở vùng núi cao Lai Châu. Ảnh: Nhân vật cung cấp

Do loài cây này có phân bố hẹp, chỉ được phát hiện ở vùng núi cao Lai Châu, nên được đặt tên là sâm Lai Châu.

Đến ngày 31/10/2021, toàn tỉnh Lai Châu có 25 doanh nghiệp, hợp tác xã và gần 200 hộ nông dân trồng sâm. Ngày 23/11/2021, UBND tỉnh ban hành Quyết định số 1548 cho phép thành lập Hiệp hội Sâm Lai Châu.

Năm 2022, tỉnh tổ chức Hội chợ Sâm Lai Châu và hội thảo khoa học về cây sâm Lai Châu. Trong dịp này, cây sâm Lai Châu chính thức được công bố định danh mới, thay thế cho tên gọi tam thất đen.

Trao “cần câu” cho bà con dân tộc thiểu số

Theo Trung tâm Xúc tiến đầu tư và Tư vấn, dịch vụ tài chính tỉnh Lai Châu, sâm Lai Châu là loài cây đặc hữu, có giá trị dược liệu - kinh tế cao, nhiều tiềm năng và triển vọng phát triển, hứa hẹn sẽ là cây xóa đói giảm nghèo cho bà con vùng cao.

Sâm Lai Châu có giá trị dược liệu - kinh tế cao, nhiều tiềm năng và triển vọng phát triển, hứa hẹn sẽ là cây xóa đói giảm nghèo cho bà con vùng cao. Ảnh: Nhân vật cung cấp

Tháng 5/2024, Tỉnh ủy Lai Châu ban hành Nghị quyết số 17 về phát triển sâm Lai Châu giai đoạn 2024-2030, định hướng đến năm 2035. Theo đó, tỉnh phấn đấu sản lượng khai thác sâm Lai Châu tới năm 2030 đạt khoảng 30 tấn/năm, đảm bảo nguồn gốc xuất xứ, đạt tiêu chuẩn GACP-WHO hoặc tương đương. Đến năm 2035, sâm Lai Châu cùng với sâm Việt Nam trở thành ngành hàng mang thương hiệu quốc gia, có giá trị xuất khẩu cao, tiến tới mang thương hiệu quốc tế, tạo nguồn thu quan trọng cho tỉnh.

UBND tỉnh Lai Châu cũng đã chỉ đạo cơ quan chuyên môn nghiên cứu, rà soát và xây dựng bản đồ thích hợp trồng loại cây quý này. Kế hoạch phát triển sâm Lai Châu đã được xây dựng với quy mô 3.000ha vào năm 2030, đến năm 2045 phát triển thêm 7.000ha, đưa tổng diện tích sâm Lai Châu toàn tỉnh lên 10.000ha.

“Trên 70% dân số tỉnh Lai Châu có cuộc sống liên quan đến rừng. Người dân có kinh nghiệm canh tác, thu hoạch sản phẩm, sản vật từ rừng. Đây là lợi thế lớn về nguồn nhân lực phát triển sâm Lai Châu” - đại diện Trung tâm Xúc tiến đầu tư và Tư vấn, dịch vụ tài chính tỉnh Lai Châu nhận định.

Bên cạnh những chính sách và nguồn kinh phí hỗ trợ cho các hộ gia đình và doanh nghiệp trồng sâm, tỉnh còn đẩy mạnh thu hút đầu tư trồng và phát triển sâm Lai Châu nhằm khai thác tiềm năng, lợi thế của địa phương, góp phần gìn giữ các loại gen dược liệu quý, tạo việc làm và mang lại hiệu quả kinh tế cao cho doanh nghiệp, người dân.

Doanh nghiệp đã và đang cùng bà con các dân tộc Mông, Dao, Hà Nhì… nỗ lực đưa cây sâm “từ rừng về vườn”. Ảnh: Nhân vật cung cấp

Tự nhận sứ mệnh tập trung bảo tồn, phát triển giống cây bản địa sâm Lai Châu để tạo thêm sinh kế cho người dân địa phương, công ty của anh Nguyễn Văn Thông đã và đang cùng bà con các dân tộc Mông, Dao, Hà Nhì… nỗ lực đưa cây sâm “từ rừng về vườn”.

“Chúng tôi không mang cho bà con 'con cá' mà trao cho họ 'cần câu'. Mỗi hộ được cho cây giống mang về trồng ngay trong vườn nhà. Sau khoảng 6 năm, công ty sẽ thu mua với giá thị trường, giúp bà con có nguồn thu nhập ổn định” - anh Thông chia sẻ.

Với quy mô sản xuất nhỏ, doanh nghiệp của anh còn tuyển khoảng 10-15 lao động thường xuyên là người Mông, người Dao… làm công việc chăm sóc, trông coi vườn sâm, với mức lương ổn định 5-6 triệu đồng/tháng; các công việc làm theo mùa vụ trả công nhật bình quân 250-300 nghìn đồng/ngày.

Nhiều bà con người Mông, Dao… làm công việc chăm sóc, trông coi vườn sâm với mức lương ổn định 5-6 triệu đồng/tháng. Ảnh: Nhân vật cung cấp

Đồng bào dân tộc thiểu số dần được tiếp cận kiến thức, kỹ thuật chăm sóc giống cây quý, trở thành người gìn giữ và phát triển giống sâm bản địa một cách chuyên nghiệp, có tổ chức hơn, qua đó phát huy tốt hơn vai trò làm chủ rừng, sống được bằng rừng chứ không phải sống nhờ phá rừng.

Ưu tiên hàng đầu nhiệm vụ bảo tồn giống cây quý, anh Thông tâm sự: “Chúng tôi đã có đơn đặt hàng khá lớn từ Trung Đông nhưng không dám nhận vì chưa đủ sản lượng. Nếu nhổ hết sâm mang bán thì năm sau sẽ không còn gì để bảo tồn”.

Khó khăn lớn nhất bây giờ đối với vị giám đốc doanh nghiệp vùng cao là nguồn vốn cho công tác bảo tồn, phát triển sâm Lai Châu.

“Hiện có chính sách hỗ trợ bà con 200 triệu đồng/ha trồng sâm, nhưng mức hỗ trợ này còn thấp. Nếu trồng sâm thâm canh đảm bảo kỹ thuật như chúng tôi đang triển khai thì cần đầu tư khoảng 9-10 tỷ đồng/ha ngoài đất trống và 6-7 tỷ đồng/ha dưới tán rừng vì tổng số lượng cây khoảng 20-40 nghìn cây/ha, giá thấp nhất bây giờ cũng khoảng 100 nghìn đồng/cây. Vậy nên, chúng tôi rất mong có mức hỗ trợ cao hơn” - anh Thông bày tỏ.

Nguồn vốn eo hẹp cũng là rào cản khiến công ty chưa thể nhận lời cung cấp dược liệu cho một số đối tác nước ngoài ở Mỹ, Thụy Sỹ, Ấn Độ… Năng lực của công ty có hạn, cần có nhiều vốn trong khi không dễ đáp ứng các thủ tục vay vốn ngân hàng (do cây sâm Lai Châu chủ yếu trồng trên đất rừng phòng hộ).

Khó khăn không nản, đến giờ vị giám đốc vẫn kiên định thực thi sứ mệnh bảo tồn, phát triển giống cây quý nơi đại ngàn Tây Bắc.

Anh nhẩm tính, toàn tỉnh Lai Châu có khoảng 300 nghìn ha thích hợp để trồng sâm, chưa kể còn có thể mở rộng ra cả một số tỉnh lân cận, quy mô có thể tới cả triệu ha trồng sâm dưới tán rừng. Bà con vùng cao sẽ có nhiều nguồn sinh kế để phát triển bền vững.

Một điều khiến anh trăn trở là giá bán sâm vẫn còn khá cao so với mức thu nhập của nhiều người dân. Giá trung bình của sản phẩm sâm Lai Châu dòng 6-7 tuổi khoảng 20-30 triệu đồng/kg, tuổi càng cao thì càng đắt. Nhiều doanh nghiệp bán sâm với giá 50-70 triệu đồng/kg, thậm chí cả trăm triệu đồng. Trong khi đó, rất nhiều người ốm đau, bệnh tật cần dùng sâm lại là người nghèo.

“Hiện chúng tôi đã sản xuất được một số sản phẩm giá bình dân gồm sâm sấy, trà sâm, rượu sâm, sâm ngâm mật, hồng sâm… Sắp tới, chúng tôi sẽ tiếp tục nghiên cứu phát triển nhằm kéo giá sâm giảm hơn nữa để ai cũng dùng được” - anh Thông chia sẻ thêm dự định trong tương lai.

Cây Sâm Lai Châu có đặc điểm ưa ẩm và ưa bóng mát, mọc rải rác trên đất có nhiều mùn, ở độ cao 1.400-2.300m, độ cao thường gặp từ 1.600-1.900m. Cây phát triển vào đầu xuân, sau đó lụi vào mùa đông.

Sâm Lai Châu từ lâu đã được người dân bản địa sử dụng như vị thuốc quý, tất cả các bộ phận của cây đều được sử dụng làm thuốc: thân, rễ thường được sử dụng làm thuốc bổ, cầm máu, tăng cường sinh lực, chống stress; lá và nụ hoa dùng làm trà uống kích thích tiêu hóa, an thần…

Sâm Lai Châu đã được định danh thuộc nhóm IIA trong danh mục thực vật rừng quý hiếm (Phụ lục CITES) theo Nghị định số 06/2019 ngày 22/1/2019 của Chính phủ.

Bình Minh

Nguồn VietnamNet : https://vietnamnet.vn/giu-vang-trong-dat-tao-sinh-ke-xanh-cho-nguoi-mong-dao-o-dai-ngan-tay-bac-2451297.html