Nhật Bản thành lập Ban chỉ đạo Chiến lược dân số: Quyết tâm mới trước khủng hoảng cũ

2 giờ trướcBài gốc

“Bài toán dân số” chưa từng có

Theo công bố của chính phủ, Ban Chỉ đạo Chiến lược Dân số sẽ điều phối liên ngành nhằm xây dựng chính sách đối phó tình trạng già hóa và giảm dân số, tập trung vào phúc lợi xã hội, lao động, việc làm, nhà ở và cả định hướng về nhập cư. Thủ tướng Takaichi khẳng định đây là “ưu tiên hàng đầu” trong nhiệm kỳ của bà, đồng thời nhấn mạnh cần một chiến lược mang tính quốc gia thay cho cách tiếp cận rời rạc trước đây.

Thực tế, Nhật Bản đang đối mặt các chỉ số dân số đáng lo ngại. Năm 2024, nước này chỉ ghi nhận khoảng 721.000 trẻ sinh, đánh dấu mức thấp nhất kể từ năm 1899, trong khi tỷ suất sinh (TFR) chỉ quanh 1,20, thấp xa mức thay thế 2,1. Số ca tử vong khoảng 1,6 triệu mỗi năm khiến dân số tiếp tục giảm tự nhiên ở mức kỷ lục. Tính đến giữa năm 2025, dân số Nhật còn khoảng 123 - 125 triệu người và vẫn trên đà thu hẹp.

Áp lực kinh tế - xã hội ngày càng lớn

Các nghiên cứu cho thấy, tình trạng giảm sinh và già hóa tại Nhật Bản bắt nguồn từ nhiều yếu tố đan xen, như tỷ lệ kết hôn giảm, độ tuổi kết hôn tăng, chi phí nhà ở đắt đỏ, thị trường lao động thiếu ổn định và văn hóa làm việc kéo dài. Mặc dù các gói hỗ trợ tài chính như trợ cấp sinh đẻ hay chăm sóc trẻ tuy cần thiết, nhưng chưa thể giải quyết được gốc rễ của vấn đề là cảm giác bất an về kinh tế dài hạn, cũng như những khó khăn trong việc cân bằng giữa công việc và gia đình.

Hệ quả của sự già hóa dân số đang tạo ra sức ép lớn lên toàn bộ hệ thống xã hội Nhật Bản. Tỷ lệ người trong độ tuổi lao động giảm liên tục kéo theo thiếu hụt nhân lực trong nhiều ngành, từ dịch vụ, nhà hàng cho đến y tế và chăm sóc xã hội. Để bù đắp, doanh nghiệp buộc phải đẩy mạnh tự động hóa và ứng dụng robot, nhưng công nghệ cũng không thể thay thế hoàn toàn vai trò con người, đặc biệt trong các ngành chăm sóc trực tiếp.

Hệ thống lương hưu và bảo hiểm y tế cũng chịu sức ép lớn do dân số cao tuổi tăng nhanh. Gánh nặng tài chính dồn lên nhóm lao động còn lại, trong khi tăng trưởng kinh tế trì trệ khiến nguồn thu ngân sách không đủ mạnh. Tác động của già hóa còn thấy rõ ở cấp địa phương. Nhiều thị trấn nông thôn chứng kiến dân số giảm mạnh, trường học đóng cửa, bệnh viện hoạt động cầm chừng, tạo ra “vùng trũng” kinh tế khó phục hồi. Ngược lại, các đô thị lớn như Tokyo hoặc Osaka đối mặt áp lực hạ tầng và nhà ở, tiếp tục làm gia tăng sự chênh lệch phát triển trong nội địa.

Những kỳ vọng và giới hạn

Theo Thủ tướng Takaichi, việc thành lập Ban Chỉ đạo Chiến lược Dân số được xem là nỗ lực nhằm tái cấu trúc cách Nhật Bản ứng phó với khủng hoảng nhân khẩu học, với nhiệm vụ điều phối chính sách giữa các bộ chủ chốt để xây dựng một chiến lược thống nhất hơn. Phát biểu tại lễ công bố, bà nhấn mạnh sự cần thiết của “một chiến lược dài hạn, tập trung và đủ linh hoạt để thích ứng với bối cảnh biến đổi nhanh chóng của xã hội Nhật Bản”.

Theo định hướng của Thủ tướng, cơ quan này tập trung vào ba trụ cột gồm củng cố an sinh xã hội, giảm gánh nặng nuôi dạy trẻ và xem xét mở rộng nhập cư có kiểm soát. Ở giai đoạn đầu, ban chỉ đạo ưu tiên mở rộng mạng lưới nhà trẻ và trợ cấp nuôi dạy trẻ, cải thiện chế độ nghỉ sinh và chăm con, đặc biệt là thúc đẩy nam giới tham gia nhiều hơn; đồng thời khuyến khích các mô hình làm việc linh hoạt nhằm giảm tình trạng làm việc quá giờ và hỗ trợ cân bằng cuộc sống - công việc. Bên cạnh đó là các chính sách tăng cường lực lượng lao động thông qua khuyến khích phụ nữ quay lại thị trường việc làm, kéo dài tuổi nghỉ hưu, tiếp nhận lao động nước ngoài và đẩy mạnh tự động hóa trong các ngành sản xuất, dịch vụ và chăm sóc y tế.

Thủ tướng Sanae Takaichi tại cuộc họp đầu tiên của Ban chỉ đạo Chiến lược dân số tại Văn phòng Thủ tướng. Ảnh: Japan News

Tuy vậy, giới phân tích nhận định những nỗ lực này khó mang lại kết quả tức thì, bởi Nhật Bản đã bước vào giai đoạn dân số già hóa sâu, tỷ lệ sinh liên tục giảm và lực lượng lao động suy giảm nhanh. Những thay đổi chính sách liên quan đến phúc lợi, thuế hay nhập cư thường mất nhiều năm mới phát huy hiệu quả, và cũng rất khó có thể đạt được sự đồng thuận rộng rãi từ người dân. Việc mở rộng các chương trình trợ cấp hoặc cải thiện hạ tầng xã hội cũng đòi hỏi ngân sách lớn, trong khi Nhật Bản vẫn đang đối mặt mức nợ công cao thuộc nhóm hàng đầu thế giới.

Hơn nữa, áp lực ngân sách lớn và mức nợ công cao càng khiến nỗ lực triển khai cải cách trở nên khó khăn, trong khi nhiều dự báo cho rằng Nhật Bản chỉ còn khoảng một thập kỷ để đảo ngược xu hướng dân số trước khi bước vào giai đoạn suy giảm khó kiểm soát. Hiệu quả của ban chỉ đạo vì thế phụ thuộc vào khả năng chuyển hóa cam kết chính trị thành hành động cụ thể, cũng như mức độ chấp nhận của xã hội đối với những thay đổi sâu rộng. Nếu không có tầm nhìn dài hạn, nguồn lực tương xứng và quyết tâm cải cách, Nhật Bản có nguy cơ phải thích nghi với một mô hình xã hội nhỏ hơn và già hơn, kéo theo nhiều hệ lụy kinh tế - xã hội lâu dài.

Hai hướng tiếp cận cho bài toán nhân lực

Trong bối cảnh lực lượng lao động suy giảm nhanh, Nhật Bản đang cân nhắc hai hướng tiếp cận chủ chốt gồm mở rộng nhập cư và đẩy mạnh tự động hóa.

Nhập cư từ lâu là chủ đề gây nhiều tranh cãi trong đời sống chính trị và xã hội Nhật Bản, điều này khiến chính phủ luôn thận trọng trong việc nới lỏng thị thực và tránh xem đây là giải pháp chính thức cho khủng hoảng dân số. Tuy nhiên, việc nội dung này lần đầu được đưa vào trọng tâm thảo luận của Ban Chỉ đạo Chiến lược Dân số, cho thấy Chính phủ nước này ngày càng nhận thức rõ rằng tỷ lệ sinh thấp và công nghệ tự động hóa khó có thể bù đắp toàn bộ khoảng trống nhân lực trong dài hạn. Dù vậy, bất kỳ nỗ lực mở rộng nhập cư nào cũng sẽ phải đối mặt với sự dè dặt của người dân, cũng như các rào cản văn hóa và pháp lý vốn tồn tại nhiều năm.

Nhật Bản trước “bài toán dân số” chưa từng có. Ảnh: EAF

Song song với đó, công nghệ vẫn là trụ cột quan trọng trong chiến lược ứng phó thiếu hụt nhân lực, khi robot, AI và các hệ thống tự động hóa được sử dụng rộng rãi trong sản xuất, logistics và một số dịch vụ. Tuy nhiên, trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe và phúc lợi xã hội, việc thay thế hoàn toàn bằng máy móc còn gặp nhiều giới hạn. Sự phụ thuộc lớn hơn vào công nghệ cũng kéo theo chi phí đầu tư cao và yêu cầu nâng cấp kỹ năng cho người lao động, khiến Nhật Bản phải đồng thời thúc đẩy đổi mới công nghệ và tái thiết thị trường lao động để đảm bảo nguồn nhân lực phù hợp với bối cảnh nhân khẩu học đang thay đổi.

Các chuyên gia nhận định, Nhật Bản đang đứng trước một trong những thách thức lớn nhất trong lịch sử hiện đại. Việc thành lập cơ quan chiến lược dân số là bước đi quan trọng, nhưng để đạt được hiệu quả, Chính phủ nước này cần một tầm nhìn dài hạn, nguồn lực tương xứng và sự đồng thuận xã hội để thực hiện những điều chỉnh sâu rộng. Khi khoảng thời gian thuận lợi cho việc ban hành chính sách ngày càng thu hẹp, Nhật Bản đứng trước lựa chọn là tiến hành cải cách toàn diện hoặc chấp nhận một mô hình xã hội với quy mô dân số nhỏ hơn và già hơn, kéo theo nhiều hệ quả về kinh tế lẫn cấu trúc xã hội.

Châu Anh

Nguồn Đại Biểu Nhân Dân : https://daibieunhandan.vn/nhat-ban-thanh-lap-ban-chi-dao-chien-luoc-dan-so-quyet-tam-moi-truoc-khung-hoang-cu-10397286.html