Vùng vịnh Gành Rái: Cửa ngõ mới cho tầm nhìn biển của TP.HCM

3 giờ trướcBài gốc

Giấc mơ ra biển và di sản thương cảng Sài Gòn

Việc mở rộng ranh giới hành chính không đơn thuần là một động tác thể chế, mà là bước ngoặt không gian để thành phố tái định hình tư duy phát triển: từ trung tâm hướng nội sang vùng đô thị biển kết nối toàn cầu. Trong cấu trúc mới, vùng vịnh Gành Rái phía Nam Cần Giờ - nơi từng là biên giới xa nhất của TP.HCM - nay trở thành trung tâm phát triển chiến lược, nơi hội tụ tiềm năng cảng nước sâu, công nghiệp nặng, năng lượng tái tạo và hệ sinh thái rừng ngập mặn quý hiếm.

Hình 1: Vùng vịnh Gành Rái. Nguồn: Nguyễn Đỗ Dũng

Không gian vịnh Gành Rái, bao gồm cả Cần Giờ và các ngọn núi bên phía Bà Rịa - Vũng Tàu như Thùy Vân, Long Sơn, Gành Rái hay Bà Rịa, không chỉ là vùng kinh tế chiến lược mà còn nằm trong một hệ thống địa mạch - phong thủy đã được nhận diện từ thời Nguyễn.

Theo các mô tả cổ trong “Gia Định thành thông chí” và “Đại Nam nhất thống chí”, toàn bộ khu vực này là phần hạ du của hệ thống núi Thần Quy - tổ sơn của vùng Nam Bộ - kéo dài từ cao nguyên Lâm Viên xuống Tây Ninh (núi Bà Đen) rồi tràn ra biển qua chuỗi núi thấp bao gồm cụm Núi lớn - Núi nhỏ tại Vũng Tàu. Thành Gia Định xưa, với thế “tọa Càn, hướng Tốn”, được quy hoạch dựa trên trục phong thủy này, trông về phía Đông Nam, tức hướng vịnh Gành Rái ngày nay. Điều đó cho thấy vùng đất Cần Giờ và Bà Rịa - Vũng Tàu vốn đã có sự kết nối về cảnh quan và văn hóa ngay từ thời khai dựng.

Hình 2: Kế hoạch phát triển đường sắt ở Đông Dương. Nguồn: Paul Doumer (1905). Xứ Đông Dương (Hồi Ký). Bản dịch của Lưu Đình Tuân, Hiệu Constant, Lê Đình Chi, Hoàng Loang, Vũ Thúy (2015). Nhà xuất bản thế giới, Hà Nội.

Cần nhắc lại rằng thương cảng Sài Gòn - tiền thân của cụm cảng TP.HCM ngày nay, từng được xem là cửa ngõ quan trọng nhất của toàn xứ Đông Dương thuộc Pháp. Sài Gòn nằm ở giao điểm của hai vùng nội địa phì nhiêu, có mạng lưới sông rạch liên kết ngược lên Nam Vang, là trung tâm xuất khẩu gạo lớn nhất thế giới đầu thế kỷ 20. Nhưng khát vọng trở thành thương cảng hàng đầu Viễn Đông đã bị bỏ lỡ vì cảng nằm sâu trong nội địa, cách biển tới 70 km và không có cơ chế tự chủ để triển khai các cải cách mang tính đột phá như Singapore hay Hong Kong.

Sát nhập mở cơ hội cho một tầm nhìn chung lớn lao

Hình 3: Thành phố Rotterdam, bắt đầu từ khu vực màu đỏ, có địa giới được diều chỉnh kéo dài ra tới biển để nắm thế ‘độc quyền’ về hải cảng. Hình dưới: quá trình phát triển cảng Rotterdam bắt đầu từ thế kỷ 15.

Ý tưởng mở rộng địa giới hành chính để phát triển thương cảng - từng là điều không thể thực hiện tại Sài Gòn một thế kỷ trước - thì nay, với việc sáp nhập Bà Rịa - Vũng Tàu, đã thành hiện thực. Đây cũng là điều đã từng xảy ra ở Rotterdam, thương cảng lớn nhất châu Âu: địa giới thành phố được mở rộng theo đúng chiều dài cảng tiến ra biển, cho phép chính quyền đô thị kiểm soát và tích hợp chặt chẽ quy hoạch cảng, hậu cần và đô thị. Câu chuyện của Rotterdam cho thấy: để cảng biển có thể vươn xa, thành phố cần đi cùng với cảng. Giờ đây, TP.HCM đã có một cơ hội tương tự - không chỉ để vươn ra biển về không gian, mà còn để tái cấu trúc lại mô hình phát triển kinh tế dựa trên thế mạnh hàng hải.

Trong quá khứ, TP.HCM từng loay hoay với nhiều chiến lược hướng biển nhưng đều chưa trọn vẹn. Các khu cảng sông như Sài Gòn, Cát Lái, Hiệp Phước đều bị hạn chế bởi luồng lạch nông và khả năng mở rộng thấp. Cần Giờ, dù có vị trí địa lý thuận lợi hơn nhiều để xây dựng cảng nước sâu, lại thiếu cơ chế điều phối vùng và chưa thu hút được nguồn lực đầu tư tương xứng. Tuy nhiên, với việc sáp nhập địa giới Bà Rịa - Vũng Tàu, toàn bộ bờ Đông và bờ Tây vịnh Gành Rái đã nằm trong một quy hoạch thống nhất. Đây là thời điểm hiếm hoi mà địa lý, thể chế và xu thế kinh tế quốc tế đồng thời mở ra cơ hội lịch sử cho TP.HCM định hình lại vai trò hàng hải và không gian vùng ven biển. Đây chính là cơ hội để Việt Nam hình thành một trung tâm kinh tế biển tầm cỡ châu lục.

Hình 4: Các cảng hiện hữu (màu xanh) và dự kiến (màu đỏ) trong vùng tp HCM. Nguồn: WorldBank (2014)

Tam giác liên kết Cần Giờ - Phú Mỹ - Vũng Tàu, khi được quy hoạch tổng thể và tích hợp, hoàn toàn có thể trở thành một vùng vịnh liên hoàn tương tự Tokyo, San Francisco hay Hồng Kông - Thâm Quyến. Tại đây, các khu đô thị sinh thái - cảng biển - tổ hợp công nghiệp - trung tâm nghiên cứu và vùng bảo tồn thiên nhiên không tồn tại riêng lẻ mà tương hỗ trong một cấu trúc phát triển cân bằng và thích ứng.

Phòng thí nghiệm đô thị sinh thái biển của tương lai

Cần Giờ sẽ không chỉ là một khu du lịch sinh thái hay khu đô thị mới mà cần đóng vai trò là “phòng thí nghiệm đô thị ven biển” - nơi các mô hình công nghệ cao, đô thị nổi, hệ sinh thái thông minh và các chính sách chuyển đổi xanh có thể được thử nghiệm và mở rộng. Đồng thời, cụm Phú Mỹ - Long Sơn - Thị Vải sẽ tiếp tục giữ vai trò đầu tàu công nghiệp và năng lượng của thành phố, được nâng cấp để hướng tới mô hình công nghiệp carbon thấp, tuần hoàn và có trách nhiệm môi trường.

Điều kiện tự nhiên của vùng - từ tuyến luồng Thị Vải - Lòng Tàu cho đến địa hình ven biển và hệ sinh thái ngập mặn - tạo ra những lợi thế hiếm có để phát triển đồng thời cả kinh tế biển và hạ tầng sinh thái. Không gian này cho phép hình thành cảng trung chuyển quốc tế Cần Giờ, mở rộng cụm năng lượng Long Sơn, đồng thời kiến tạo một đô thị biển sinh thái mới tại Cần Giờ, với quy mô dân số tương đương một đô thị loại I.

Hình 5: Liệu vùng vịnh Gành Rái có thể trở thành phòng thí nghiệm cho những công nghệ xây dựng đô thị sinh thái biển?

Bảo tồn và phát triển không phải là hai mục tiêu mâu thuẫn. Ngược lại, chính việc giữ gìn hệ sinh thái như rừng ngập mặn Cần Giờ có thể nâng cao khả năng chống chịu thiên tai, bảo vệ hạ tầng ven biển và gia tăng giá trị bất động sản sinh thái. Quy hoạch mới cần chuyển đổi từ cách tiếp cận “công trình cứng thuần túy” sang kết hợp với “hạ tầng mềm”, lấy thiên nhiên làm giải pháp: mở rộng rừng, tạo đụn cát chắn sóng, phát triển đô thị nổi hoặc bán nổi thích ứng nước biển dâng.

Mô hình này không còn là lý thuyết. Hà Lan đã trồng rừng và tạo bãi bồi để bảo vệ bờ biển. Hoa Kỳ đã phục hồi rừng ngập ở cửa sông Mississippi như lá chắn sinh học. Những thực hành đó hoàn toàn có thể áp dụng tại Cần Giờ - nơi có tiềm năng trở thành phòng thí nghiệm khí hậu - sinh thái - đô thị của thế kỷ 21.

Đặc biệt, trong bối cảnh toàn cầu chuyển hướng sang năng lượng tái tạo và tăng trưởng xanh, vùng vịnh Gành Rái có thể trở thành đầu tàu trong lộ trình chuyển đổi năng lượng của Việt Nam. Điện gió ngoài khơi, năng lượng mặt trời nổi, hệ thống lưu trữ và trung tâm điều độ năng lượng số có thể được tích hợp vào quy hoạch không gian vùng, đồng thời gắn với các khu nghiên cứu - đào tạo - chuyển giao công nghệ phục vụ mục tiêu trung hòa carbon đến giữa thế kỷ.

Sáp nhập địa giới là cơ hội để hành động chiến lược. TP.HCM cần một cơ chế điều phối mạnh cho toàn vùng vịnh, kết hợp đầu tư công chiến lược, hợp tác công - tư minh bạch và vai trò chủ động của các đô thị thành phần. Phát triển Cần Giờ không thể là một dự án bất động sản đơn lẻ, mà là một chương trình quốc gia về đô thị biển, chuyển đổi xanh và kinh tế tuần hoàn.

Vùng vịnh lớn này, với tầm nhìn đủ dài, có thể trở thành động lực thứ hai bên cạnh trục Sài Gòn - Thủ Đức. Không còn là nơi tận cùng của bản đồ thành phố, Cần Giờ và vùng vịnh Gành Rái đã trở thành điểm khởi đầu cho một TP.HCM hướng ra đại dương - bền vững, toàn diện và dẫn dắt tương lai.

Phụ lục - Case studies các vùng vịnh lớn trên thế giới

*Dân số tính cho toàn vùng đô thị liền kề bao quanh vịnh. Số liệu cập nhật 2023 - 2024 từ thống kê quốc gia & Liên Hợp Quốc

So sánh nhanh với vịnh Gành Rái

Dân số hiện tại: ~900 000; tiềm năng 1,5 - 2 triệu khi hoàn thiện đô thị lấn biển & tái cấu trúc dân cư.
Diện tích mặt nước: ~1 000 km²; tương đương Moreton Bay, bằng 55 % lòng vịnh Tokyo.
Tỷ lệ bảo tồn thiên nhiên: Khu dự trữ sinh quyển Cần Giờ >75 000 ha rừng ngập (≈75 % diện tích vịnh) - tỷ lệ cao nhất trong các trường hợp so sánh.